ممکن است برای ما سوال پیش بیاید که چرا خداوند متعال به بعضی از انسان‌ها ثروت و نعمت‌های بسیاری را عطا کرده است اما برخی دیگر از انسان‌ها در فقر و تنگدستی زندگی می‌کنند؟ کثرت همین سوال‌ها در ذهن ممکن است انسان را به جایی برساند که از رحمت و عدالت خداوند متعال ناامید شود، در این مطلب، شکاف و تضاد طبقاتی میان انسان‌ها را واکاوی می‌کنیم.
مقدمه: شاید انسانی که فقیر است مدام به درگاه خداوند متعال گلایه کند و بگوید که: ای خداوند متعال، چرا فلان انسان یا فلان گروه از انسان‌ها را در ثروت و انبوه نعمت‌هایت قرار داده‌ای، اما من را از آن ثروت‌هایی که به او داده‌ای بی‌نصیب ساخته‌ای؟! ممکن است کثرت همین سوال‌ها در ذهن انسان موجب شود که او را از رحمت و عدالت خداوند متعال ناامید سازد!
اولاً باید گفت ثروتمند بودن گروهی از انسان‌ها دال بر شادی و خوشی بی‌وقفه آنان نیست، چرا که ممکن است حتی بسیاری از این ثروتمندان که به ظاهر در رفاه و خوشبختی و سرمستی و لذایذ دنیوی به سر می‌برند، در باطن زندگیشان با رنج‌های بسیار زیادی گلاویز باشند، بنابراین خداوند متعال همه انسان‌ها اعم از فقرا و اغنیا را در رنج قرار داده است، چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:«لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي كَبَدٍ»[۱]«که ما انسان را به حقیقت در رنج و مشقّت آفریدیم (و به بلا و محنتش آزمودیم)».
ثانیاً بر مبنای این آیه شریفه که خداوند متعال قسم یاد کرده است که انسان را در رنج و مشقت آفریده است، می‌توان گفت که اساس زندگی دنیوی ، همین رنج‌ها و مشقت‌ها و تبعیض‌ها و نابرابری‌هایی است که بر مبنای این‌ها خداوند متعال انسان‌ها را در هر حالتی که در فقر و چه در غنا می‌آزماید. بنابراین انسان نباید به دنبال راحت طلبی در این دنیا باشد، چرا که همه انسان‌ها صرفاً برای آزمون‌های الهی چند سالی را در این دنیا زیست می‌کنند و بعد به سرای ابدی ملحق می‌شوند. پس چه خوشی و ثروت و چه سختی و تنگدستی، همه از اسباب این آزمون‌های الهی هستند که با توجه به تصرّمِ زمان، همگی گذرا هستند. به عارفی گفتند: جمله‌ای را به من بگو که در زمان شادی، غمگین و در زمان غمگینی، شادم کند، عارف گفت: می‌گذرد! بنابراین همین ناملایمات و ناخوشی‌ها و تبعیض‌هایی که ناشی از شکاف و تضاد طبقاتی میان اغنیا و فقرا ملاحظه می‌کنیم از اسباب آزمایشات زودگذر الهی در زندگی کوتاه دنیوی محسوب می‌شوند، که اگر همین شکاف‌ها و تضادها و ناملایمات و ناخوشی‌ها نبودند، خداوند متعال لازم نمی‌دانست که دنیا را خلق کند و همه انسان‌ها را در بهشت نگه می‌داشت! بنابراین تنها چیزی که در این دنیا خلق نشده است، راحتی و راحت طلبی است، پس به دنبال راحتی و راحت طلبی رفتن، به این معنی است که انسان بیخود و بی‌جهت خودش را خسته کند! چنانچه نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند:«مَنْ طَلَبَ مَا لَمْ يُخْلَقْ أَتْعَبَ نَفْسَهُ وَ لَمْ يُرْزَقْ، قِيلَ يَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ مَا اَلَّذِي لَمْ يُخْلَقْ؟ قَالَ اَلرَّاحَةُ فِي اَلدُّنْيَا»[۲]« هر کسی که دنبال چیزی برود که آفریده نشده است، بیخود خودش را خسته می‌کند و به آن هم نمی‌رسد! عرض شد: ای رسول خدا آن چیست که خلق نشده است؟ فرمودند راحتی در دنیا».
ثالثاً اینکه خداوند متعال به بعضی از انسان‌ها ثروت و نعمت‌های فراوانی را عطا می‌کند اما بعضی از انسان‌ها را در تنگدستی و فقر قرار می‌دهد، مسلماً به خاطر حکمت خداوند متعال است، و انسان باید در هر شرایطی به حکمت خداوند متعال احترام بگذارد، و این همه شکاف و تضاد طبقاتی میان زندگی فقرا و اغنیا را به پای حکمت خداوند متعال بگذارد، بنابراین کسی که به حکمت خداوند متعال ایمان دارد هیچ وقت با دیدن این شکاف‌ها و تضادهای طبقاتی به رحمت و عدالت خداوند متعال ناامید نمی‌شود. مصداق بارز عدالت خداوند متعال این است که تکلیفی را که به عهده اغنیا و ثروتمندان واگذارده است مسلماً بسیار سخت‌تر و دشوارتر از تکلیفی است که از فقرا می‌خواهد، چرا که اغنیا موظفند به انفاق در راه خداوند متعال اعم از پرداختن زکات و خمس و بسیاری از وجوهات دیگر که باید به فقرای جامعه برسد، به گونه‌ای که اگر اغنیا جامعه خود را ملزم به انفاق در راه خدا می‌دانستند هیچ فقیری در روی زمین باقی نمی‌ماند! و این خود نشانگر طغیانگری و ناسپاسی ثروتمندان جامعه است که مسلماً در سرای آخرت مورد عقوبت الهی قرار خواهند گرفت. اما همین تکلیف بسیار سنگین انفاق در راه خدا و پرداخت بسیاری از وجوهات اعم از زکات و خمس بر عهده فقرای جامعه نیست. بنابراین عدالت خداوند متعال به این معنی نیست که به همه انسان‌هایی که آفریده است ثروت و نعمت‌های فراوانی را عطا کند، بلکه عدالت خداوند بر مبنای مسئولیت‌ها و تکلیف‌های سبک و سنگینی است که به عهده انسان‌ها بر مبنای نعمت‌ها و جایگاه‌هایی که به آنان عطا کرده است، واگذارده است. بنابراین این شکاف و تضاد طبقاتی میان انسان‌ها و قرار دادن بعضی از آنها در فقر و تنگدستی و بعضی دیگر در ثروت و وفور نعمت، همگی آزمون‌های الهی محسوب می‌شوند که بر مبنای این آزمون‌ها هست که خداوند متعال ایمان انسان‌ها را محک می‌زند و تمامی تکالیف سنگینی و سبکی که بر عهده انسان‌ها قرار داده است را مورد بازخواست قرار خواهد داد. پس از آنجا که فقر و ثروت، هر دو صرفاً آزمایش الهی محسوب می‌شوند، ما نباید تمام ذهنمان را درگیر پرسش‌هایی کنیم که در مورد تضادها و تفاوت‌های این آزمایشات الهی در نزد خداوند متعال است، بلکه باید به حکمت خداوند متعال احترام بگذاریم و همه این‌ها را بر مبنای حکمت خداوند متعال بدانیم، به طور مثال شاید اگر خداوند متعال به یک انسان فقیری، ثروت و نعمت‌های فراوانی که به یک انسان ثروتمند عطا کرده است را عطا می‌کرد، به آن همه ثروت‌ها و نعمت‌ها مغرور می‌شد و خدای خود را نادیده می‌گرفت و به طغیانگری و فساد روی می‌آورد! این یک نمونه کوچک حکمت خداوند متعال است!
خداوند متعال آنقدر مهربان و حکیم و عادل است که تمامی فقرها و تنگدستی‌هایی که فقرا در این دنیا بر مبنای آزمایشات الهی متحمل می‌شوند را در سرای آخرت جبران خواهد کرد! چنانچه حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در این مورد می‌فرمایند:«إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَلْتَفِتُ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ إِلَى فُقَرَاءِ اَلْمُؤْمِنِينَ شَبِيهاً بِالْمُعْتَذِرِ إِلَيْهِمْ فَيَقُولُ وَ عِزَّتِي وَ جَلاَلِي مَا أَفْقَرْتُكُمْ فِي اَلدُّنْيَا مِنْ هَوَانٍ بِكُمْ عَلَيَّ وَ لَتَرَوُنَّ مَا أَصْنَعُ بِكُمُ اَلْيَوْمَ فَمَنْ زَوَّدَ أَحَداً مِنْكُمْ فِي دَارِ اَلدُّنْيَا مَعْرُوفاً فَخُذُوا بِيَدِهِ فَأَدْخِلُوهُ اَلْجَنَّةَ قَالَ فَيَقُولُ رَجُلٌ مِنْهُمْ يَا رَبِّ إِنَّ أَهْلَ اَلدُّنْيَا تَنَافَسُوا فِي دُنْيَاهُمْ فَنَكَحُوا اَلنِّسَاءَ وَ لَبِسُوا اَلثِّيَابَ اَللَّيِّنَةَ وَ أَكَلُوا اَلطَّعَامَ وَ سَكَنُوا اَلدُّورَ وَ رَكِبُوا اَلْمَشْهُورَ مِنَ اَلدَّوَابِّ فَأَعْطِنِي مِثْلَ مَا أَعْطَيْتَهُمْ فَيَقُولُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَكَ وَ لِكُلِّ عَبْدٍ مِنْكُمْ مِثْلُ مَا أَعْطَيْتُ أَهْلَ اَلدُّنْيَا مُنْذُ كَانَتِ اَلدُّنْيَا إِلَى أَنِ اِنْقَضَتِ اَلدُّنْيَا سَبْعُونَ ضِعْفاً»[۳]«خداوند عزّ و جلّ در روز قيامت به مؤمنان فقير، با نگاهى پوزش خواهانه مى نگرد و مى فرمايد: به عزّت و جلالم سوگند كه من در دنيا از روى خوارى و بى اعتنايى به شما، فقيرتان نكردم. هر آينه امروز رفتار مرا با خود مى بينيد. هر کس در دنیا به شما نیکی کرده است دستش را بگیرید و به بهشت ببرید، مردی از فقرا می‌گوید: پروردگارا اهل دنیا با یکدیگر در دنیا مسابقه گذاشتند، با زن‌های زیبا ازدواج کردند، جامه‌های نازک پوشیدند، خوراک خوردند، در کاخ‌ها نشستند و مرکب‌های معروف سوار شدند، به من هم مثل آنچه به آنها دادی عطا کن. خدای تبارک و تعالی می‌فرماید: برای تو و هر یک از شما ۷۰ برابر آنچه به اهل دنیا دادم از آغاز تا انجام دنیا می‌بخشم».
نتیجه‌گیری: شکاف و تضاد طبقاتی میان اقشار غنی و فقیر که شاهد هستیم، به این معنی نیست که صرفاً به خوشی‌ها و ثروت ظاهری ثروتمندان نظاره کنیم و پیش خودمان اینگونه فکر کنیم که آنها هیچگونه رنج و مشقتی ندارند، بلکه خداوند متعال همه انسان‌ها اعم از فقرا و اغنیا را در رنج‌ها و مشقت‌های خاص خودشان قرار داده است چنانچه که در قرآن کریم قسم یاد کرده است که همه انسان‌ها را در رنج و مشقت قرار داده است. بنابراین نباید با دیدن این شکاف‌ها و تضادهای طبقاتی از رحمت و عدالت خداوند ناامید شد چرا که اساس زندگی دنیوی همین ناملایمات و مشقت‌ها و تبعیض‌ها و نابرابری‌ها است که همه این‌ها آزمایشات الهی محسوب می‌شوند و خداوند متعال بر مبنای این آزمایش‌های سبک و سنگینی که برای هر کدام از انسان‌ها قرار داده است ایمان آنان را محک می‌زند. از همه این‌ها مهمتر، بیان این نکته است که: اینکه خداوند متعال بعضی از انسان‌ها را در فقر و تنگدستی و بعضی دیگر را در ثروت و وفور نعمت قرار داده است بر مبنای حکمتی است که برای آنان در نظر گرفته است، بنابراین باید به حکمت‌های خداوند متعال احترام گذاشت، چرا که خداوند متعال بر مبنای ثروت و وفور نعمتی که به اغنیا عطا کرده است بار مسئولیت آنان را نیز سنگین‌تر کرده است، چرا که آنان موظف به انفاق در راه خدا اعم از پرداخت خمس و زکات و وجوه دیگر به فقرا هستند که در صورت عدم احراز این مسئولیت به عقوبت اخروی دچار خواهند شد و مورد بازخواست خداوند متعال قرار خواهند گرفت.
پی نوشت
[۱] سوره بلد، آیه ۴
[۲] جامع الاخبار، محمد بن محمد شعیری، صفحه ۱۸۴
[۳] بحارالانوار، جلد ۱۱، صفحه ۱۱، حدیث ۷۲