وقف، یکی از سنت‌های حسنه‌ای است که در ادیان ابراهیمی و به ویژه در اسلام جایگاه ویژه‌ای دارد. این عمل خیرخواهانه، با هدف کمک به نیازمندان و توسعه جامعه صورت می‌گیرد و از آن به عنوان صدقه‌ای جاریه یاد می‌شود. در این مقاله، به بررسی مفهوم وقف، فضیلت آن در قرآن و حدیث و همچنین انواع و آثار وقف خواهیم پرداخت.
مقدمه: وقف به معنای حبس اصل مال و تسبیل منافع آن است. به عبارت دیگر، واقف مالی را وقف می‌کند و منافع آن را برای همیشه در راه خدا و کمک به نیازمندان اختصاص می‌دهد. این عمل، نوعی سرمایه‌گذاری معنوی است که ثواب آن تا ابد برای واقف باقی می‌ماند.
مفهوم وقف در قرآن و حدیث
در قرآن کریم، واژه وقف به طور مستقیم به کار نرفته است، اما مفاهیمی مانند انفاق، صدقه، خیرات و باقیات الصالحات که در آیات متعدد آمده‌اند، به طور ضمنی به مفهوم وقف اشاره دارند. آیاتی که به این مفاهیم اشاره می‌کنند، همواره مردم را به بِرّ، احسان، انفاق مال و انجام خیرات دعوت و تشویق کرده‌اند که شامل وقت نیز می‌شود؛ چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّىٰ تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ ۚ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ» [۱] «هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی‌رسید مگر اینکه از آنچه دوست می‌دارید، (در راه خدا) انفاق کنید؛ و آنچه انفاق می‌کنید، خداوند از آن آگاه است».
در روایات نیز به اهمیت وقف و پاداش عظیم آن تأکید فراوانی شده است. نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در این مورد فرموده‌اند: «إذا ماتَ الإنسانُ انقَطَعَ عَمَلُهُ إلاّ مِن ثَلاثٍ : إلاّ مِن صَدَقَةٍ جاريَةٍ أو عِلمٍ يُنتَفَعُ بِهِ أو وَلَدٍ صالِحٍ يَدعُو لَهُ» [۲] «با مرگ انسان ، رشته عملش قطع مى شود ، مگر از سه چيز : صدقه جارى (وماندگار) ، دانشى كه مردم از آن بهره مند شوند ، و فرزند نيكوكارى كه برايش دعا كند».
همچنین حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در مورد فضیلت وقف می‌فرمایند: «لَيْسَ يَتْبَعُ الرَّجُلَ بَعْدَ مَوْتِهِ مِنَ الأَجْرِ اِلاّ ثَلاثُ خِصالٍ: صَدَقةٌ اَجْراها فى حَياتِهِ فَهِىَ تَجْرى بَعْدَ مَوْتِهِ، و سُنَّةُ هُدىً سَنَّـها فَهِىَ يُعْمَلُ بِها بَعْـدَ مَوْتِهِ، اَوْ وَلَـدٌ صـالِحٌ يَـدْعُـولَـهُ» [۳] «پس از مرگ انسان، جز از ناحيه سه خصلت، پاداشى به او نمى رسد: صدقه اى كه در حال حياتش جارى ساخته و پس از مرگش هم جريان مى يابد، سنّت و روش هدايتى كه بنيان گذاشته و پس از مرگ هم به آن عمل مى شود، و فرزند شايسته اى كه براى او دعا مى كند».
این حادیث نشان می‌دهند که وقف، سرمایه‌ای است که پس از مرگ انسان نیز برای او سودمند خواهد بود.
نکته بسیار مهمی که از این احادیث به دست می‌آید این است که در این احادیث، برای وقف از تعبیر صدقه جاری استفاده شده است، و این نشان دهنده یکی از مهم‌ترین شرایط وقف، یعنی استمرار و دوام آن است. پس موقوفه باید همیشگی باشد، نه موقت.
از جمله فضایل وقف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
باقیات الصالحات: وقف از جمله باقیات الصالحاتی است که پس از مرگ انسان، ثواب آن به او می‌رسد.
آرامش روحی: وقف، قلب انسان را آرام می‌کند و موجب افزایش ایمان و تقوا می‌شود.
کفاره گناهان: وقف، کفاره بسیاری از گناهان است.
افزایش روزی: وقف، موجب افزایش روزی و برکت در زندگی می‌شود.
ساختن جامعه‌ای بهتر: وقف با تأمین نیازهای جامعه، به ساختن جامعه‌ای بهتر و عادلانه‌تر کمک می‌کند.
انواع وقف
وقف به دو نوع کلی تقسیم می‌شود:
وقف عام: وقفی است که منافع آن برای عموم مردم یا گروهی خاص از مردم در نظر گرفته شده است. مانند وقف برای ساخت مسجد، مدرسه، بیمارستان و...
وقف خاص: وقفی است که منافع آن برای فرد یا گروه خاصی در نظر گرفته شده است. مانند وقف برای فرزندان، خویشاوندان یا مؤسساتی خاص.
آثار وقف
وقف آثار بسیار مهمی در زندگی فردی و اجتماعی دارد. از جمله این آثار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
توسعه امور خیریه: وقف، منبع مهمی برای تأمین مالی امور خیریه و عام‌المنفعه است.
کاهش فقر و محرومیت: با استفاده از درآمدهای وقف می‌توان به نیازمندان کمک کرد و فقر و محرومیت را کاهش داد.
توسعه علمی و فرهنگی: وقف در تأسیس و توسعه مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی نقش مهمی دارد.
تقویت بنیان خانواده: وقف می‌تواند به تقویت بنیان خانواده و کمک به نیازمندان خانواده کمک کند.
نتیجه‌گیری: وقف، یکی از ارزشمندترین اعمال خیرخواهانه و خداپسندانه و عام‌المنفعه است که آثار مثبت و ماندگاری بر زندگی فردی و اجتماعی دارد. با وقف اموال خود، می‌توانیم در دنیا و آخرت سعادتمند باشیم و به جامعه خود خدمت کنیم.
پی نوشت
[۱] سوره آل عمران، آیه ۹۲
[۲] بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، دارالکتب الاسلامیه، جلد ۲، صفحه ۲۲
[۳] همان، جلد ۶، صفحه ۲۹۳