آيا صفات خدا عين ذات خداست؟

آيا صفات خدا عين ذات خداست و اينكه آيا در روز ازل كه غير خدا موجودي نبوده، صفات فعل خدا بوده، اگر بوده چرا ظاهر نگشته بود.

پاسخ:

وجود خداوند همه صفات كمالي را دارد اما اين صفات يا صفاتي هستند كه فرض ذات خداوند براي انتزاع و فهم آن صفات كافي است مثل علم، قدرت و يا صفاتي هستند كه براي پي بردن به وجود آن صفت در خداوند نيازمند فرض وجود موجودي غير خدا هستيم و چون هر آن چه كه غير خداست، نتيجه فعل خداست، نام اين فعل را به عنوان يك صفت بر خدا بار مي كنيم مثل رازقيت، مخلوقيت، ميراندن، زنده كردن.(1) تفاوتي كه صفات ذات با صفات فعل دارند در اين است كه صفات ذات هميشه در خدا ثابتند چون كه از مرتبه ذات خدا به دست مي آيد و ذات خداوند هميشه متصف به علم و قدرت و حيات است اما صفات فعل خدا چون از فعل خدا به دست مي آيد و فهم ما از آن صفات منوط به انجام فعلي از خداست، از اين رو هر وقت خدا فعلي انجام داد ما مي فهميم كه خدا آن صفت را داشته است مثل رازقيت و خالقيت و... .(2) با توجه به آن چه گفته شد مي گوئيم: صفات ذات خداوند عين ذات خداست و تعددي كه در اسما و صفات الهي است مربوط به عالم مفهوم است و گرنه در حقيقت و عالم خارج يك مصداق و وجود خارجي بيشتر نداريم. و از آن جا كه اين موجود خارجي (خداوند متعال) همه كمالات را دارد و از هر كمالي، بالاترين آن را داراست لذا اشكالي ندارد كه با توجه به هر يك از كمالاتش او را با همان نام بخوانيم. مثلاً عالم و قادر... چنان كه انسان كه يك وجود خارجي بيشتر ندارد و تمام وجودش از خداست، معلوم و مقدور و مخلوق خداست با آن كه معلوم بودن براي خدا و مقدور بودنش براي خدا و مخلوق بودنش اجزا او را تشكيل نمي دهند. بلكه در آن واحد و وجود واحد (به اعتبار برداشتي كه از او داريم) هم معلوم است، هم مقدور و هم مخلوق خداوند.(3) اما صفات فعل زائد بر ذات خداست و زماني به وجود مي آيند كه خدا بخواهد. البته زائد بودن صفات فعل بر ذات خدا هرگز به اين معنا نيست كه اين صفات در خدا نبوده و بعداً به وجود آمده و حادث گشته اند. چرا كه در اين صورت لازم مي آيد كه خداوند مركب از صفاتي باشد كه از اول در اوست مثل علم و صفاتي كه بعداً در او به وجود مي آيند مثل رازقيّت، در حالي كه خداوند منزه از تركيب است چون هر شئ مركبي كه اجزائي دارد، نيازمند به آن اجزائ است و خداوند موجودي است كه به هيچ چيز نياز ندارد. بلكه اين زائد بودن بر ذات به اين معناست كه اصل و حقيقت اين صفات در ذات خداوند وجود دارد و تحقق آن صفت (كه فعلي از افعال خداست) در خارج وابسته به خواست اراده خداست اما بعضاً به خاطر عدم قابليت پديد آمدن آن فعل در يك زمان، خداوند تحقق آن فعل را موكول به وقتي مي كند كه همه شرايط پديدار شدن فراهم شده باشد.(4) مثل بخشندگي خدا كه آدم توبه كار را به خاطر قابليتش مي بخشد اما آدم گناهكار را نمي بخشد و مثل ميراندن و زنده كردن و... . پس با توجه به اين كه خداوند همه كمالاتش را از ازل داراست و از سويي علت تامه براي هر چيزي است، حتماً از ازل صفات فعلي داشته است كه به دست او پديد آمده اند ولي از آن جا كه اين افعال در تحقق شان شرايط يكساني نداشته اند، به همين جهت برخي از آن ها مقدم بر افعال ديگر بوده اند و برخي متأخر از ديگران بوجود آمده اند.(5) خلاصه: بحث از عينيت صفات با ذات الهي در صفات ذات مطرح مي شود. اين كه خداوند واجد همه كمالات است و از هر نقصي بري است و علت تامه است و علت تامه هرگز بدون معلول نيست (و الا ديگر علت تامه نيست) از اين رو خدا از ازل مخلوقاتي داشته اما اين مخلوقات به خاطر استعدادهاي مختلفي كه در وجود يافتن داشتند، بعضي مقدم بر مخلوقات ديگر به وجود آمده اند. ساير افعال الهي نيز در تحقق خارجي نيز همين گونه اند. مثلاً تا انساني را خلق نكند، ميراندن او كه يكي از صفات فعل است هرگز تحقق نخواهد يافت با آن كه اين صفت فعل از ذات الهي نشأت مي گيرد و محتاج خواست خداست.

پاورقی:

1. علامه طباطبایی، محمد حسین، نهایه الحکمه، قم، موسسه نشر اسلامی، چاپ دوم، 1427 هـ.ق، ج2، ص 236 ـ 237.
2. سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، قم، موسسه امام صادق ـ علیه السلام ـ، چاپ 5، 1423، ج1، ص 84.
3. ربانی، علی، محاضرات فی الالهیات، قم، موسسه امام صادق ـ علیه السلام ـ، چاپ هفتم، 1425، ص 44 و 45.
4. طباطبایی، محمد حسین، نهایه الحکمه، قم، موسسه نشر اسلامی، چاپ دوم، 1427، ج2، ص 244.
5. رک: ربانی، علی، محاضرات فی الالهیات، قم، موسسه الامام الصادق ـ علیه السلام ـ، چاپ هفتم، 1425، ص 86.

منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات