چکیده: خداوند حکیم وقتی چیزی را واجب می‌کند یعنی آن مورد دارای فواید و آثار بسیاری است که جدای از آثار اخروی آن، در دنیا و برای نظام اجتماعی انسان‌ها نیز کاربردها و کارایی‌هایی دارد. روزه یکی از مهمترین واجبات الهی است که سابقه آن به پیش از اسلام می‌رسد و باید این حکم الهی دارای فواید و آثار اجتماعی باشد.
رهروان ولایت ـ خداوند متعال که حکیم است و اصل حکمت از اوست؛ وقتی چیزی را واجب می‌کند یعنی آن مورد دارای فواید و آثار بسیاری است که جدای از آثار اخروی آن، در دنیا و برای نظام اجتماعی انسان‌ها نیز کاربردها و کارایی‌هایی دارد. روزه یکی از مهمترین واجبات الهی است که سابقه آن به پیش از اسلام می‌رسد و اهمیت آن در اسلام باعث شده تا از پایه‌های اسلام شمرده شود. در این نوشتار به برخی از آثار اجتماعی این فرهنگ الهی می‌پردازیم.
الف ـ ایجاد حس همدردی با فقرا و کاهش فاصله طبقاتی
روزه حسی را که فقرا آن را در طول سال حس می‌کنند و با آن زندگی خویش را می‌گذرانند؛ به افراد غنی یادآوری می‌کند و آنها را برای کمک به فقرا و رفع حوائج آنها تشویق می‌نماید. روزه‌دار با گرسنگی و تشنگی موقتی خود، عاطفه‌اش شکوفا می‌گردد و موقعیت گرسنگان و مستمندان را بهتر درک می‌کند. این مسئله باعث می‌شود که او حقوق زیردستان را ضایع نکند و از دردهای محرومان غافل نباشد. امام صادق ـ علیه‌السلام ـ در بیان فلسفه روزه می‌فرمایند: خداوند روزه را واجب کرده تا بدین‌وسیله دارا و ندار (غنی و فقیر) مساوی گردند.[۱]
ب ـ تمرینی برای حسن معاشرت
روزه‌داری زمینه پردازش به امور معنوی و عبادت الهی در انسان بوده و عاملی است برای اینکه او از ناهنجاری‌های اجتماعی دور باشد و در مسیر تقوای اجتماعی و حسن معاشرت باهم نوعان خود قرار گیرد. البته این اثرگذاری مخصوص تمام اعمال عبادی است؛ ولی در ماه مبارک رمضان که ایام روزه‌داری است، مردم با درک بهتر یکدیگر روبرو می‌شوند و همدیگر را برای حل مشکلات یاری می‌کنند.
احادیثی که در ارزش خوش‌خلقی روزه‌دار و یا ثواب افطاری دادن واردشده است نیز این حسن معاشرت را بیشتر نمایان می‌سازد. مثلاً پیامبر اکرم ـ صلی‌الله علیه و آله ـ در خطبه شعبانیه خویش فرموده‌اند: رسول گرامی اسلام (صلی‌الله علیه و آله) در خطبه ی زیبای شعبانیه به‌صراحت به آن اشاره نموده و خطاب به روزه‌داران فرموده است: «أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْکُمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ کَانَ لَهُ جَوَازاً عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ ;[۲] ای مردم هر کس در این ماه (رمضان) خلق خود را نیکو کند [به‌پاس چنین عملکرد مثبتی] در روزی که گام‌ها بر پل صراط لغزان است او به‌آسانی از آن عبور می‌کند.» و یا امام صادق ـ علیه السلام ـ در اهمیت افطاری دادن می‌فرمایند: «من فطر صائما فله مثل اجره[۳] ; هر کس روزه‌داری را افطار دهد، برای او هم مثل اجر روزه‌دار است.»
ج ـ روحیه تقوا و کاهش معضلات اجتماعی
روزه به فرموده قرآن به ایجاد روحیه تقوا پرداخته و این خویشتن‌داری انسان هم در بعد فردی و هم در بعد اجتماعی از خطا و لغزش بازمی‌دارد؛ چراکه بیشتر گناهان فردی و اجتماعی، از دو ریشه غضب و شهوت سرچشمه می‌گیرند و روزه، جلوی تندی‌های این دو غریزه را می‌گیرد. لذا سبب کاهش فساد در جامعه و افزایش تقوا می‌شود.[۴]
بنابراین جامعه ای که بیشتر افراد آن در ماه رمضان روزه‌دار هستند، از فضای معنوی ویژه ای برخوردار بوده و با درکی که از حال مستمندان در افراد غنی ایجاد می‌شود، زمینه رفع مشکلات فقرا به وجود می‌آید. در پرتوی روزه و عمل به دستوراتی چون افطاری دادن و حسن خلق روحیه همدلی و همگرایی در اجتماع شکل می‌گیرد و نمونه‌ای از جامعه آرمانی اسلامی ساخته می‌شود. روزه‌داری که لذت زندگی در آن آرمان‌شهر را درک کرد، به دنبال ایجاد آن آرمان‌شهر در تمام ایام سال خواهد بود و این‌گونه اجتماعی اسلامی بازندگی طبق معیارهای اسلام شکل می‌گیرد. البته این مهم را باید ما ابتدا از خود شروع کنیم.
----------
پی‌نوشت
[۱] - رک: من لا یحضره الفقیه، ج ۲ ص ۴۳، ح ۱
[۲] - عیون أخبار الرضا (علیه السلام) ، ج۱،۲۹۶
[۳] - الکافی، ج ۴ ص ۶۸، ح ۱
[۴] - تفسیر نور، ج ۱، ص ۲۸۱