چکیده: وراثت از جمله عواملي است كه در روانشناسي نقش آن در شكل گيري شخصيت انسان و سپس تعيين مسير زندگي مورد تأكيد واقع مي‌شود برخي وراثت و خصلت‌ها و رفتارهائي كه فرد از والدين و اجداد خود به ارث مي‌برد، را آنقدر مهم و برجسته كرده اند كه حتي در بحث انحرافات اجتماعي، نظريه‌هاي زيست شناختي و كروموزمي را طرح كرده‌اند.
(خلاصه نامه)چرا بعضي از نظر روحي ضعيف هستند، اما كسي مانند شهيد بابائي حتي در آمريكا نيز مسأله نداشته؟ چرا او از كودكي روح بلندي داشته ولي من نه؟
پاسخ:
عوامل مؤثر در موفقيت: وراثت از جمله عواملي است كه در روانشناسي نقش آن در شكل گيري شخصيت انسان و سپس تعيين مسير زندگي مورد تأكيد واقع مي‌شود برخي وراثت و خصلت‌ها و رفتارهائي كه فرد از والدين و اجداد خود به ارث مي‌برد، را آنقدر مهم و برجسته كرده اند كه حتي در بحث انحرافات اجتماعي، نظريه‌هاي زيست شناختي و كروموزمي را طرح كرده‌اند.(1) در ميان دانشمندان مسلمان نيز فردي مانند سعدي در سروده‌هاي خود بر نقش وراثت در تربيت و شكل گيري شخصيت و شاكله رفتاري افراد تأكيد مي‌ورزد:
عاقبت گرگ زاده گرگ شود
گرچه با آدمي بزرگ شود
اما در مقابل عده‌اي ديگر با برجسته نمودن محيط و نقش تأثير گذار آن در اين روند خواستند بگويند كه تربيت فرد و نوع رفتارها و تصميمات او در زندگي به محيط و جامعه‌اي بستگي دارد كه در آن زندگي مي‌كند. جان لاك فيلسوف معروف انگليسي نظريه‌اي دارد كه انسان متولد شده را مانند لوح سفيدي مي‌داند كه محيط و اجتماع مي‌تواند هر چه بخواهد در آن بنويسد و يا واتسون روانشناس رفتار گراي معروف مي‌گويد اگر كودكي به من بدهيد، مي‌توانم از او كشيش يا جنايتكار بسازم.(2) اما واقعيت اين است كه هيچ كدام از اين دو عامل، تنها عامل مؤثر نمي‌‌باشند و مدتي است كه از اين گونه نظريات افراطي(3) كاسته شده و دانشمندان و روانشناسان بيشتر بر «تعامل وراثت و محيط» تأكيد مي‌ورزند.(4) با اين توضيح بايد گفت هر چه پدر و مادر كودكي از نظر عاطفي جسمي روحي و رواني سالم‌تر و صالح‌تر باشند (نقش وراثت) و در تربيت او و آماده سازي فضا و شرايط براي آشنايي وي با راه درست زندگي و دين مداري تلاش بيشتري كرده باشند (نقش محيط و تربيت) احتمال بيشتري وجود دارد كه آن كودك آينده و سرنوشت بهتري داشته باشد.
پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ درباره نقش وراثت بر تربيت و شكل گيري اخلاق و رفتار كودك مي‌فرمايند: دقت كن كه فرزندت را در چه نسل و نژادي قرار مي دهي (با چه كسي پيمان زناشوئي مي‌بندي) چرا كه رگ و ريشه خانوادگي در فرزند دخالت مي‌كند.(5) و اين مسأله آنقدر اهميت دارد كه اسلام در زمينه انتخاب همسر، نوع غذا و ... زمينه سازي‌هاي فراواني را به والدين سفارش مي‌نمايد.(6) همچنين پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ در مورد نقش تربيت و محيط مي‌فرمايد: هر فرزندي بر فطرت الهي از مادر متولد مي‌شود و اين پدر و مادر اويند كه او را يهودي و نصراني يا مجوسي مي‌كنند.(7) اما با اين حال انسان باز اختيار دارد و خود مي‌تواند به مسير زندگي جهت دهد و وراثت و تربيت والدين فرد را مجبور نمي‌كند بلكه زمينه مساعد و يا نامساعد را فراهم مي‌كنند.
نقش كليدي اراده و اختيار: جداي از نقش وراثت و محيط نبايد نقش اراده و اختيار و انتخاب گري انسان(8) را در تعيين سرنوشت خود، نوع رفتارها و انتخاب روش زندگي، ناديده انگاشت. انسان موجودي مختار است و امكان دارد از پدر و مادري ناصالح فرزند صالح (با تلاش‌هاي خود) به جا بماند. انسان مي‌تواند با ميحط ناسالم مبارزه كند و خود را نجات دهد. اراده و انتخاب گري انسان مهمترين عامل در موفقيت و پيروزي او در زندگي و محبوب خدا و خلق شدن است. نزاع خير و شر و مبارزه عقل و دل يا خواسته‌هاي شيطاني و الهي هميشه بوده و هست. امثال شهيد بابائي از همان ابتدا، پا به ميدان مبارزه نهادند و سختي‌هاي زيادي را متحمل شدند. و ما هميشه بر سر دو راهي انتخاب هستيم اما يك انتخاب خوب چگونه است؟ و چه مراحلي دارد؟
مراحل يك انتخاب خوب: به نظر مي‌رسد شهدا و ديگر بزرگان و ره يافتگان به وصال حق چنين پيش نيازهائي را براي خود و رسيدن به اين مقام‌ها فراهم نموده بودند.
1) كسب دانش و بينش و تفكر نسبت به دنيا، زندگي، هدف خود از زندگي، خدا، دين، خواسته‌هاي دين و ... يكي از محورهاي مهم كسب شناخت و آگاهي، كشف خود و استعدادهاي خود و ايمان به توان خود براي رسيدن به اهداف عالي ديني و خدائي، است. امام علي ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايند: هر كس خود را نشناسد (و بدون توجه به استعدادها، قابليت‌ها، ارزش‌ها و شايستگي‌هاي انساني خود، تصميماتي بگيرد) از راه نجات و موفقيت دور مي‌شود و به گمراهي مي‌افتد.(9) به تعبير ديگر مي‌توان گفت:
موتور محركه و نيرو بخش، براي تلاش و رشد و رسيدن به اهداف بالا خودشناسي و باور به توان خود است.(10)
2) ايجاد ميل و گرايش و انگيزه براي حركت و طي مسير به سمت آن انتخاب صحيح. كه در اين زمينه مطالعه زندگي انسان‌هاي الگو مي‌تواند بسيار انرژي بخش و انگيزه ساز باشد.
3) تلاش و مداومت براي اجراي آن انتخاب.
4) توكل بر خدا.
راه‌هاي تقويت اراده و اعتماد به نفس: اعتماد به نفس موجب ثبات در مشكلات و تنگناها مي‌شود و رشد و بروز خلاقيت و ظرفيت‌هاي دروني را موجب مي‌گردد.(11) بر همين اساس بايد گفت كه انسان‌هاي موفق و الگو مانند شهيدان بزرگوار بابائي، همت، چمران، باكري و ... از اراده‌اي استوار و اعتماد به نفس بالائي برخوردار بودند.
متخصصان براي تقويت اعتماد به نفس چنين توصيه مي‌نمايند: شناسايي توانائي‌هاي خود ، خودگويي مثبت ، مطالعه زندگي انسان‌هاي موفق ، توكل به خدا(12) به ياد آوردن لحظات شيرين و موفقيت‌هاي خود.(13) و ... همنشيني با افراد بلند
نكات كليدي: 1. به قول قرآن كريم ارزش انسان به تلاش او بستگي دارد (ليس للانسان الا ما سعي)
زرين پر طاووس به كركس ندهند توفيق رفيقي ست به هر كس ندهند
2. اينكه امثال شهيد بابائي از كودكي روحيه بالائي داشتند، مي‌تواند ريشه در وراثت و تربيت او داشته باشد. امانبايد نقش تلاش وي را در شناخت هدف زندگي و توانائي‌هاي خود و تلاش براي رسيدن به آنان، ناديده گرفت.
3. قرآن با بيان داستان حضرت موسي ـ عليه السّلام ـ بيان مي‌كند كه ممكن است كسي در زمينه تربيتي نامساعدي قرار گيرد و خود او انتخاب گر خوبي باشد (نمونه آن معاويه پسر يزيد به معاويه كه رويكردش مخالف والدينش بود) و يا برعكس كسي مثل فرزند نوح زمينه تربيتي خوبي دارد ولي خود آن را خراب مي‌كند.
پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم شـــــد
سگ نوح روزي چـــند پي نيكان گرفت و مردم شد
4- اين نكته را بايد توجه داشت و به آن ايمان داشت كه بزرگترين لطفي كه خداوند در حق انسان دارد اين است كه او را خلق مي كند و هر كسي در اين كره زمين جايگاهي براي خود دارد پس هر فردي بايد سعي كند با تلاش و كوشش جايگاه خود را پيدا كند و خود را به هيچ وجه با ديگران مقايسه نكند.
پاورقی:
1. ر.ك: آسيب شناسي اجتماعي، هدايت الله ستوده، تهران: آواي نور، 1372، فصل 5.
2. تربيت و شخصيت انساني، مجتبي هاشمي، ج 1، ص 38، نقل در تربيت فرزند، سيد علي حسيني زاده، پژوهشكده حوزه و دانشگاه، 1380، ص 39.
3. براي آشنايي با اين گونه نظريات افراطي و جبر گرايانه ر.ك: انسان شناسي، محمود رجبي، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، چاپ چهارم، 1378، ص 35.
4. روان شناسي رشد با نگرش به منابع اسلامي، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، تهران: سمت، ج 1، فصل 8.
5. كنز العمال، المتقي، ج 15، ص 855، ش 4340، نقل در تربيت فرزند، ص 40.
6. ر.ك: تربيت فرزند، فصل 1.
7. الكافي، كليني، تهران: دار الكتب الاسلاميه، چاپ دوم، 1413 ق، ج 7، ص 16، پاورقي 2.
8. براي مطالعه بيشتر ر.ك: انسان شناسي، فصل 5، و روانشناسي رشد، فصل 8.
9. ميزان الحكمه، ري شهري، دار الحديث، الطبعه الاولي، ج 3، ص 1876.
10. من عرف نفسه جاهدها و من جهل نفسه اهملها، ميزان الحكمه، ج 3، ص 1877.
11. جوان و نيروي چهارم زندگي، دكتر محمد رضا شرفي، تهران: سروش 1380، ص 14.
12. جوان و نيروي چهارم زندگي، دكتر محمد رضا شرفي، صص 14 ـ 15.
13. مشكلات تربيتي را چگونه حل كنيم، دكتر محمد رضا شريفي، تهران: تزكيه 1376، چاپ اول، ص 7.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات