احسان و نیکوکاری در قرآن کریم

 در کتاب حیات بخش و آسمانی قرآن کریم آیات زیادی در باره نیکوکاری آمده است، به عنوان نمونه در آیه ۲ سوره مبارکه ملک آمده است: «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ[ملک/ ۲] همان كسي كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كداميك بهتر عمل مي‏ كنيد و او شكست ناپذير و بخشنده است.» آری! خدایی که کتاب آسمانی قرآن را مایه ی هدایت و رحمت برای نیکوکاران قرار داده، مرگ و زندگی را آفريد، تا بندگان را بيازمايد كه كدام يك نیکوکارترند.
 نیکوکاری در ذات پاک خداوند وجود داشته و همه نیکی ها و خیرات از آن خالق مهربان سرچشمه گرفته و نام محسن نیز یکی از اسماء حسنی و نام های نیک او است. او در کتاب حیات بخش قرآن کریم بندگان را به احسان و نیکوکاری فرمان داده و می فرماید: «وَ أَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ [بقره/ ۱۹۵] و نيكى كنيد كه خدا نيكوكاران را دوست مى‏ دارد.»

کسانی که باید به آنها نیکی کنیم
خداوند عزیز در قرآن بعد از امر به توحید و بندگی خدا و نهی از شریک گرفتن برای او، به سلسله مراتب افرادی را که باید مورد نیکی واقع شوند، برشمرده و بندگان را به نیکی به آنها دستور داده است. ​«وَ اعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَ بِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ الْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَ الْجَارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالجَنبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا[نساء/ ۳۶] و خدا را بپرستيد و چيزى را با او شريك مگردانيد و به پدر و مادر احسان كنيد و در باره خويشاوندان و يتيمان و مستمندان و همسايه خويش و همسايه بيگانه و همنشين و در راه‏ مانده و بردگان خود [نيكى كنيد] كه خدا كسى را كه متكبر و فخرفروش است دوست نمى‏ دارد.»  
در این آیه مواردی از سبک زندگی اسلامی بیان شده است و مراتب و درجاتی که خداوند در این آیه امر فرموده، باید مورد توجه قرارگیرد؛ خداوند در این آیه شریفه ابتدا به نیکی به والدین و سپس نیکی به خویشاوندان و ایتام  و مستمندان و در مراحل بعد، نیکی به همسايگان نزدیک و همسايه های دور و همنشينان و در راه‏ ماندگان و برده ها فرمان داده است.

نیکی به پدر و مادر 
بعد از توحید و خدا پرستی، نیکی به پدر و مادر و نیکی به اهل و نزدیکان در صدر لیست نیکوکاری قرار دارد و این اهمیت نیکی به صاحبان نعمت را به انسان گوشزد می کند که باید سپاسگزار زحمات طاقت فرسای مادر و پدر بود، مادر مهربانی که بیش از نه ماه زحمت طفل را در رحم خویش تحمل نموده و از شیره جان خویش به او غذا داده و در ایام شیرخواری و کودکی از او با تمام توجه و توان مراقبت و نگهداری کرده و همچنین پدری که با زحمت کشی برای او غذای حلال تهیه کرده، باید مورد تشکر و لطف فرزند قرار گیرند، و تشکر عملی و احسان به آنان این است که اگر نیازمند هستند، قبل از اظهار آن حاجت، فرزند آن را برطرف کند؛  دریک حدیث نورانی شخصی به نام اَبي ولّاد مي‌گويد: معناي آية «وَبِالوَالِدَينِ اِحسَاناً» را از امام صادق(علیه السلام) پرسيدم، فرمود: احسان به پدر و مادر اين است كه رفتارت را با آنها نيكو كني و مجبورشان نكني تا چيزي كه نياز دارند، از تو بخواهند. «يعني قبل از درخواست آنان نيازشان را برطرف كني.»[۱]
فرزند باید والدین خود را مورد اکرام و احترام قرار دهد، امام صادق(علیه السلام) در باره شیوه برخورد و احترام فرزند نسبت به والدین فرمود: «چشمهايت را جز از روي دلسوزي و مهرباني با پدر و مادر خيره مكن و صدايت را بلندتر از صداي آنها نكن، دستهايت را بالاي دستهاي آنها مبر، و جلوتر از آنان راه مرو.»[۲] 
نه تنها در زمان حیات بلکه هنگامی که پدر و مادر از دنیا می روند، فرزند وظیفه دارد، برای آن دو هدیه، خیرات و صدقات فرستاده و واجباتی از قبیل نماز، روزه و حج که از آنها فوت شده برای آنان انجام دهد، تا پس از مرگ نیز از او راضی و خشنود باشند، چه بسا فرزندانی که پس از مرگ پدر و مادر، به دلیل بی توجهی و نفرستادن خیرات برای آنان، مورد عاق آنها قرار می گیرند. حضرت امام صادق(علیه السلام) در این باره فرمود: «چه چيز مانع شخص مي‌شود وقتي كه پدر و مادرش زنده يا مرده‌اند به آنها نيكي كند، به اين صورت كه به نيت آنها نماز بخواند، صدقه بدهد، حج بجا بياورد و روزه بگيرد، زيرا اگر چنين كند ثواب آنها به پدر و مادر مي‌رسد و به خود شخص هم همان قدر ثواب داده مي‌شود، به علاوه خداوند متعال به واسطة كارهاي نيك و نماز او خير زيادي به او عطا مي‌كند.»[۳] 
 در اینجا، این مطلب قابل ذکر است که اگر در جامعه کنونی بی احترامی هایی نسبت به والدین به چشم می خورد، مانند سپردن آنان به خانه سالمندان، یا بی احترامی زبانی فرزندان نسبت به آنها، ناشی از دوری بعضی از خانواده ها از تعالیم حیات بخش اسلام عزیز است. که با توجه و بازگشت به این دستورات می توان این آسیب ها و آفات را از صحنه جامعه زدود.

نیکی به خویشان و نزدیکان 
در این آیه خداوند، در مرتبه دوم و بعداز نیکی به والدین احسان به اهل و خویشان و نزدیکان را ذکر فرموده است. رفتار،سیره و گفتار پیامبر رحمت(صلی الله علیه واله و سلم) نیز این گونه است؛ حضرت در کلام نورانی خویش فرمودند: «خَيرُكُم خَيرُكُم لأَهلِهِ و َأَنَا خَيرُكُم لأَهلى ما أَكرَمَ النِّساءَ إلاّ كَريمٌ و َلا أَهانَهُنَّ إلاّ لَئيمٌ؛ بهترين شما كسى است كه براى خانواده اش بهتر باشد، و من از همه شما براى خانواده ام بهترم، زنان را گرامى نمى دارد، مگر انسان بزرگوار و به آنان اهانت نمى كند، مگر شخص پَست و بى مقدار.»[۴] 
چه بسا افرادی که در جامعه با چهره ی گشاده و اخلاق خوب با دوستان و همکاران برخورد می کنند، اما هنگامی که به خانه باز می گردند، با چهره عبوس و بد اخلاقی به همسر و فرزندان آزار می رسانند، نبی اکرم(صلی الله علیه واله و سلم)  که گل سر سبد عالم وجود و الگویی نیکو برای بشریت می باشد، با رهنمود های الهی خویش این نکته را به پیروان دین اسلام متذکر شده اند که «بهترين شما كسى است كه براى خانواده اش بهتر باشد و من از همه شما براى خانواده ام بهترم»[۵] بنابراین پیروان حضرت باید با تأسی به ایشان سعی خود را بر این قرار دهند که ابتدا به اهل و خانواده خویش محبت نموده و با اخلاق و برخورد نیک خود، برآرامش،گرمی و استحکام کانون خانواده بیفزایند؛ چرا که این کار استحکام جامعه را در پی خواهد داشت. 
آن حضرت در کلام دیگری فرمودند: «يا على! خِدمَةُ العِيالِ كَفّارَةٌ لِلكَبائِرِ و َتُطفى غَضَبَ الرَّبِّ، وَ مُهُورُ الحُورِ العينِ، و َتَزيدُ فِى الحَسَناتِ و َالدَّرَجاتِ؛ ای على: خدمت به خانواده، كفاره گناهان كبيره و خاموش كننده خشم خداوند و مهريه حورالعين و زياد كننده حسنات و درجات است.»[۶] 
علاوه بر رفتار و گفتار نیک، کمک نمودن به همسر در خانه از اعمال نیکی است که در روایات آمده و معصومین(علیهم السلام)، مومنین را به آن تشویق و سفارش نموده و ثواب زیادی برای آن بر شمرده اند. پیامبر اعظم(صلی الله علیه واله و سلم) در روایت فوق، خدمت کردن به خانواده را موجب فرو نشاندن غضب الهی دانسته اند؛ برخی اوقات، انسان در فراز و نشیب زندگی خود، مرتکب گناهان بزرگ می شود، معصومین در رهنمودهای خویش راه پاک شدن انسان را از گناهان بزرگ به او نشان داده اند و خدمت به خانواده یکی از آن پاک کننده هایی است، که موجب از بین رفتن گناهان می شود.

نیکی به یتیمان و مستمندان ​
«در ادامه آیه بعد از حق پدر و مادر، فرموده است: «وَالْيَتَامَى»، در اینجا بـه حقوق ايتام اشـاره كرده و افراد با ايمان را  به نيكى در حق يتيمان توصيه مـى كـنـد، زيرا در هر اجتماعى بر اثر حوادث گوناگون هميشه كودكان يتيمى وجود دارنـد كـه فـرامـوش كـردن آنـها نه فقط وضع آنان را به خطرمى افكند، بلكه وضع اجتماع را نيز به خطر مى اندازد. بعد از آن حقوق مستمندان را يادآورى مى كند: «وَ الْمَسَاكِينِ» زيـرا در هـر اجتماعى افرادى معلول و از كار افتاده و مانند آن وجود دارند كه فراموش كردن آنها برخلاف تمام اصول انسانى است.

نیکی در حق همسايگان 
سـپس به نيكى در حق همسايگان نزديك توصيه مى كند: «وَ الْجَارِ ذِي الْقُرْبَى» و بعد از آن در باره همسايگان دور سفارش نموده و می فرماید: «وَ الْجَارِ الْجُنُبِ»؛ حـق هـمـسـايـگـى در اسـلام بـه قدرى اهميت دارد كه در وصاياى معروف اميرمؤمنان (علیه السلام) مى خوانيم : «مازال(رسول اللّه) يوصى بهم حتى ظننا انه سيورثهم: آنقدر پيامبر(صلی الله علیه واله و سلم) در باره آنها سفارش كرد، كه ما فكر كرديم شايد دستور دهد همسايگان از يكديگر ارث ببرند».[۷] 
در حديث ديگرى از پيامبر(صلی الله علیه واله و سلم) نقل شده كه در يكى از روزها سه بار فرمود: «واللّه لا يؤمن، به خدا سوگند چنين كسى ايمان ندارد،! يـكـى پـرسـيـد چه كسى؟ پيامبر(صلی الله علیه واله و سلم) فرمود: الذى لا يامن جاره بوائقه: كسى كه همسايه او از مزاحمت او در امان نيست!.»[۸] 

نیکی به دوست و همنشين 
سـپس قرآن در باره كسانى كه با انسان دوستى و مصاحبت دارند، توصيه مى كرده ، مى فرمايد: «وَ الصَّاحِبِ بِالجَنبِ» و به دوست و همنشين نيكى كنيد. البته«صاحِبِ بِالجَنبِ» معنايى وسيعتر از دوست و رفيق دارد، به اين ترتيب آيه يك دستور جامع و كلى براى حسن معاشرت نسبت به تمام كسانى كه با انسان ارتباط دارند، اعم از دوستان واقعى، همكاران، همفسران، مراجعان، شاگردان، مشاوران و خدمتگذاران مى باشد. 

نیکی به در راه ماندگان و بردگان
«وَابْنِ السَّبِيلِ» یعنی واماندگان، دسـتـه ديـگـرى هستند كه خداوند سفارش آنها را فرموده است؛ كسانى كه در سفر و بلاد غربت احتياج پيدا مى كنند و با اين كه ممكن است در شهر خود افراد متمكنى باشند، در سفر به علتى وا مى مانند. 
در آخـرين مرحله توصيه به نيكى كردن نسبت به بردگان كرده و مى فرمايد: «وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا» و بردگانى كه مالك آنها هستيد. و در حـقـيقت آيه با حق خدا شروع شده و با حقوق بردگان و هشدار به اینکه خداوند افراد متكبر و فخرفروش رادوست نمى دارد، به پایان رسید. به اين ترتيب هر كس از فرمان خدا سرپيچى كند و به خاطر تكبر، از رعايت حقوق خويشاوندان، پدر و مـادر، يتيمان، مسكينان، ابن السيبيل و دوستان سر باز زند، محبوب خدا و مورد لطف او نيست و هر كس كه مشمول لطف او نباشد از هرخير و سعادتى محروم است.»[۹]

بازگشت نتیجه اعمال به خود انسان
خداوند در قرآن کریم به بندگان خاطر نشان کرده که نفع و ضرر خوبی اعمال خوب و بد شما به خودتان برمی گردد:«إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا[اسراء/ ۷] اگر نيكى كنيد به خود نيكى كرده ‏ايد و اگر بدى كنيد به خود[بد نموده ‏ايد]»  باید بدانیم که اعمال خوب ما برای خدا نفعی نداشته و ذات پاکش به آنها نیاز ندارد؛ همچنین اعمال بد بندگان به او زیانی نرسانده و نتیجه هر کار خوب یا بد دامنگیر خود انسان خواهد شد؛ بنابراین خوب است که انسان به شکرانه نعمت ها و نیکی های که خداوند در حق او فرموده، او هم به مخلوقات و بندگان خدا نیکی نماید، زیرا رضایت و خشنودی پروردگار در شکر نعمت ها و احسان به بندگان او می باشد.
انجام کارهای نیک نیاز به توفیق از جانب الهی دارد که باید به وسیله دعا از درگاه الهی این توفیق را کسب نمود و خود خداوند در قرآن کریم طریقه دعا کردن را به بندگان آموخته است و ما این نوشتار را با دعایی قرآنی به پایان می بریم: «رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ[بقره/ ۲۰۱] پروردگارا در اين دنيا به ما نيكى و در آخرت[نيز] نيكى عطا كن و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار»
(و الحمدلله ربّ العالمین)

پی نوشت:
[۱] بحارالانوار، جلد 74، صفحه 79.[۲] همان.
[۳] بحارالانوار، جلد 74  صفحه 46.
[۴] نهج الفصاحه ص472 ح 1520.
[۵] همان.
[۶] جامع احادیث الشیعه(بروجردی) ج22، ص306.
[۷] تفسیر المنار و تفسیر قرطبی از بـخـاری.  
[۸] تفسیر قرطبی جلد سوم صفحه 1754..
[۹] منتخب تفسیرنمونه، ج۱.