معنای "لَعَلَّ" در قرآن

در ادبیات عرب " لَعَلَّ" جزء حروف مشتبةٌ بالفعل است و گوینده از بیان آن اراده معنای امید داشتن را می‌کند. یعنی گوینده از وقوع مطلبی مطمئن نیست ولی با بیان این کلمه امیدواری و طمع خود را نسبت به وقوع و ظهور آن مطلب، علنی می‌سازد. برخی بر این باور هستند که چون برای خداوند هیچ مطلبی مخفی نیست؛ استفاده قرآنی این کلمه از طرف خدا باید با استفاده ما از این کلمه متفاوت باشد. بر اساس این نظریه است که مفسران قرآن سه فایده و مفهوم این عبارت در قرآن را به شرح زیر بیان داشتند:

۱- به منظور بیان علت
یعنی خداوند با آوردن کلمه " لَعَلَّ" به علت بودن چیزی در یک مطلب پرداخته است. مثلاً در این آیه: «كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ[بقره/۲۶۶] اين گونه‏، خداوند آيات (خود) را براى شما روشن مى‏ گرداند، باشد كه شما بينديشيد.» که مفهوم آن به این صورت است که علت بیان آیات الهی توسط خدا برای اینست که ما بیاندیشیم.

۲- به منظور ایجاد انگیزه و طمع در مخاطب

یعنی خداوند با آوردن کلمه " لَعَلَّ" مخاطب را نسبت به اهمیت مطلبی توجه داده و او را تشویق به پیگیری و طمع در موضوعی کرده است. مانند این آیه: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ[بقره/۱۸۳]اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد روزه بر شما مقرر شده است همان گونه كه بر كسانى كه پيش از شما [بودند] مقرر شده بود باشد كه پرهيزگارى كنيد.» در اصل با بیان این آیه، طالبان تقوا نسبت به اهمیت روزه آگاه شده و نسبت به انجام آن حریص و پر انگیزه تر می‌شوند.

۳- به منظور ایجاد امیدواری در مخاطب

یعنی خداوند از همه چیز آگاه است و مسئله‌ای برای او مخفی نیست که نسبت به وقوع پدیده‌ای ابراز امیدوای کند؛ بلکه دلیل استفاده از " لَعَلَّ" ایجاد امید در مخاطب است. مثلاً این آیه: «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ[اعراف/۲۰۴] و چون قرآن خوانده شود گوش بدان فرا داريد و خاموش مانيد اميد كه بر شما رحمت آيد.» یعنی اینکه فرد بداند که گوش دادن به تلاوت قرآن سبب امید بیشتری برای رسیدن به رحمت خدا است.

البته حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر استعمال اینگونه عبارت ها در قرآن بیان فرمودند که علت یک نوع گوش زد کردن و ایجاد آگاهی و توجه دادن در مخاطبان قرآن است. مثلاً خداوند می‌خواهد بفهماند که برای رحمت الهی یک علت و شرط مهم گوش دادن به تلاوت قرآن است ولی رحمت خدا شرایط و علل دیگری نیز دارد که باید بدنبال آنها هم بود. یا در مثال روزه و تقوا؛ خداوند یک شرط مهم تقوا را روزه معرفی کرده ولی شرایط دیگری نیز دارد.

پس اگر معنای این عبارت را در ترجمه ها شاید بنویسند؛ جنبه عدم اطمینان آن به مخاطب برگشته و ذهن ها را به امکان یا عدم امکان دیگر شرایط و علت ها از طرف ما انسانها می‌کند.

برای مطالعه بیشتر: تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، ج۴، ص۵۳.