آیا بسم الله الرحمن الرحیم جزء تمام سوره‌های قرآن است؟

همه علمای شیعه «بسم‌ الرحمن الرحیم» را جزء تمام سوره‌های قرآن می‌دانند و آن را در ابتدای تمامی سوره‌ها به جز سوره توبه آورده و مورد تلاوت قرار می‌دهند. این مطلب از زمان پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) تا کنون رایج بوده و هست.[۱] احادیث این مطلب را به روشنی بیان داشته‌اند و نزول بسم الله را دلیلی بر آغاز سوره‌ها به شمار آورده‌اند. مثلاً امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند:«مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ كِتَاباً إِلَّا وَ فَاتِحَتُهُ‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ وَ إِنَّمَا كَانَ يُعْرَفُ انْقِضَاءُ السُّورَةِ بِنُزُولِ‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ ابْتِدَاءً لِلْأُخْرَى‏؛ خداوند هیچ کتابی را نازل نکرد مگر آنکه آن با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شد و همانا انتهای سوره نیز با نزول بسم الله الرحمن الرحیم شناخته می‌شد زیرا آن ابتدایی برای سوره دیگر بود.»[تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۹]
پس در مکتب اهل بیت(علیه‌السلام) و در بین شیعیان بسم الله الرحمن الرحیم جزء ۱۱۳ سوره قرآن است و ترک آن در نماز و غیر نماز تعبیر به دزدی شده است. همچنانکه امام باقر(علیه‌‎السلام) درباره افرادی که آن را در نماز نمی‌خوانند؛ فرمودند:«سَرَقُوا أَكْرَمَ‏ آيَةٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم‏؛ سرقت کردند گرامی‌‎ترین آیه کتاب الهی یعنی بسم الله الرحمن الرحیم را.»[همان]
پس آنچه در بین ما مسلم است این است که بسم الله الرحمن الرحیم جزء تمام سوره‌هاست؛ اما چگونگی جزئیت در بین علما اختلافی است. یعنی برخی از علما آن را آیه اول به حساب می‌آورند و برخی دیگر آن را آیه‌ای مستقل نمی‌دانند و آن را جزئی از آیه اول سوره به شمار می‌آورند. مثلاً طبق نظر این عده، آیه اول سوره کوثر این گونه است:«بسم الله الرحمن الرحیم انا اعطیناک الکوثر[کوثر/۱]»[۲] بنابر این اختلاف است که برای نماز آیات برخی فتوا دادند که بسم الله الرحمن الرحیم را در خواندن نماز آیات نباید آیه‌ای مستقل به حساب آورد.[۳]
به هر حال شرافت این آیه کلام الله مجید بر کسی پوشیده نبوده و در مکتب اهل بیت(علیهم‌السلام) بلند خواندن آن مستحب بوده و این مطلب در احادیث زیادی به ما رسیده است؛ مثلاً این حدیث:« عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: صَلَّیْتُ خَلْفَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَیَّاماً فَکَانَ یَقْرَأُ فِی فَاتِحَةِ الْکِتَابِ بِ بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ- فَإِذَا کَانَتْ صَلَاةٌ لَا یَجْهَرُ فِیهَا بِالْقِرَاءَةِ جَهَرَ بِ بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ- وَ أَخْفَى مَا سِوَى ذَلِکَ؛ صفوان گفت: چند روز به امامت امام صادق(علیه‌السلام) نماز خواندم و ایشان در نمازهایی که می‌بایست بلند نخواند(نماز ظهر و عصر) بسم الله الرحمن الرحیم را بلند خواند و الباقی سوره را آهسته می‌خواند.»[الاستبصار، ج۱، ص۳۱۱]
نتیجه گیری
بسم الله الرحمن الرحیم جزء سوره‌های قرآن است و با نزول هر سوره‌ای آن نیز نازل می‌شده، ولی به اعتقاد برخی از مفسران و مراجع محترم تقلید مستقلاً یک آیه و آیه اول سوره به شمار نمی‌رود، که ثمره و تفاوت این اختلاف نظر در طریقه خواندن نماز آیات دیده می شود. 

پی‌‎نوشت
[۱] - تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج ۱، ص ۱۷.
[۲] – همان، ص۲۰.
[۳]- www.btid.org/node/37573