اختلاف نظر در معانی

2. اختلاف نظر در معانی و مفاهیم حکم شرعی
گاهی برخی از آیات و روایات از نظر کلمات و جملات و ترکیب بندی به گونه‌ای است که در معانی و مفاهیم آن‌ها، احتمالات مختلفی داده می‌شود. بدین جهت در معنی و مفهوم یک حکم شرعی که از آن آیه یا روایت استنباط و استخراج شده است، بین مراجع تقلید اختلاف نظر و در نتیجه اختلاف فتوا به وجود می‌آید.
مثلاً در آیه مربوط به تیمم گرفتن، خداوند بزرگ در قرآن می‌فرماید:
{... فلم تجدوا ماء فتیمّموا صعیداً طیباً... }؛ [1]
«اگر (برای وضو یا غسل) آب نیافتی، بر «صعید» پاکیزه‌ای تیمم کنید».
مراجع تقلید و مجتهدان اسلامی در معنی و مفهوم کلمه «صعید» از نظر زبان عربی اختلاف نظر پیدا کرده اند که آیا فقط به معنی خاک است یا به معنی همه چیزهایی است که پوسته زمین را تشکیل می‌دهند، مانند سنگ و شن و ریگ و نظیر آن ها. از این رو، در این که بر چه چیزهایی تیمم کردن صحیح است و یا غیر صحیح، بین مراجع تقلید اختلاف نظر و در نتیجه اختلاف فتوا به وجود آمده است. این مسأله به طور مثال همانند وقتی است که یک دانش آموز معنی و مفهوم کلمه‌ای را از دبیر فارسی خود در دبیرستان می‌پرسد، و آن دبیر معنایش را به یک صورت بیان می‌کند، و دوست همین دانش آموز که در همان کلاس درسی، ولی در دبیرستان دیگری درس می‌خواند، معنی و مفهوم همان کلمه را از دبیر فارسی خود می‌پرسد، و دبیر او معنایش را به صورت دیگری بیان می‌کند که با معنایی که دبیر اوّلی بیان کرده است تفاوت دارد.
مثلاً ممکن است هر کدام از دبیران درس «فارسی»، معنی مصراع دوم این شعر «سعدی» را که درباره «خدا» گفته و سروده است به صورت‌های مختلفی بیان کنند:
از در بخشندگی و بنده نوازی                    مرغ هوا را نصیب ماهی دریا
یکی بگوید: خدا از راه لطف و بخشندگی، برخی از پرندگان را نصیب بعضی از ماهیان (مانند ماهی سفره که خود را برای شکار پرندگان روی آب پهن می‌کند) کرده است. دیگری بگوید: خدا از راه لطف و بنده نوازی، هوا را نصیب پرندگان و دریا را نصیب ماهیان کرده است تا از آن استفاده ببرند.
سومی بگوید: خدا از راه لطف، غذای مرغان هوا را ماهیان دریا قرار داده است. چهارمی بگوید: معنی این شعر هیچ کدام از معانی یاد شده نیست، بلکه خداوند بزرگ از راه بنده پروری، پرندگان و ماهیان و خلاصه گوشت حیوانات را غذای انسان و نصیب او قرار داده است.
پس می‌بینیم در معنی یک مصراع شعر ممکن است اختلاف نظرهایی به وجود بیاید و این امری طبیعی و معمول در هر رشته علمی است.