علامه فقید حاج شیخ على دوانىرحمه الله عالمى نامدار و آگاه، پژوهشگرى پرتلاش و واعظى موفق و تأثیرگذار در دوران معاصر (1) بود كه همه عمر گرانقدر خویش را صرف تحقیق، تألیف، احیاى نام و آثار بزرگان، ثبت وقایع تاریخى به ویژه تاریخ انقلاب اسلامى، و تبلیغ و نشر حقایق و معارف اسلامى نموده، و در این راه، آثار و بركات علمى و معنوى فراوانى از خویش به یادگار گذاشت. در این مقال مرورى هر چند گذرا بر زندگانى و آثار سبز او خواهیم داشت.
تولد و كودكى
علامه دوانى در تاریخ 5 مهر سال 1308 شمسى مصادف با 23 ربیع الثانى 1348 قمرى در روستاى «دوان» از توابع شهرستان كازرون استان فارس دیده به جهان هستى گشود. دوان زادگاه حكیم نامدار و بلند آوازه ایران جلال الدین دوانى است كه شرح حال وى به دست توانمند همین فرزانه به نگارش در آمده است. استاد على دوانى دوران كودكى را در زادگاهش سپرى نمود و آن گاه در سن 7 سالگى از موطن خود به آبادان نزد ارحام و خویشان كه در آنجا ساكن بودند رفته و دروس ابتدایى و مقدماتى را در آبادان فرا گرفت و آن گاه در سن 15 سالگى وارد حوزه علمیه نجف اشرف شد.
تحصیل در نجف اشرف
استاد على دوانى در سال 1323 شمسى در اوج زعامت دینى حضرت آیت الله العظمى حاج سید ابوالحسن اصفهانى (متوفاى 1365 قمرى) وارد حوزه علمیه نجف اشرف شد و مورد توجه و عنایت مخصوص آن بزرگوار قرار گرفته و در مدرسه «شرابیانى» سكنى گزیده و مشغول تحصیل علوم دینى در آن حوزه كهنسال گردید و مقدمات و مقدارى از سطح را نزد جمعى از فرزانگان نامدار و برجسته آن دیار به خوبى فرا گرفت.
اساتید وى عبارتند از حجج اسلام و آیات بزرگوار:
1. شیخ محمد على افغانى؛
2. شیخ على آقا نجفى كاشانى؛
3. شیخ محمدرضا طبسى؛
4. میرزا عبدالحسین خراسانى؛
5. میرزا احمد اردبیلى؛
6. میرزاكاظم تبریزى؛
7. میرزا على فلسفى تنكابنى؛
8. شهید محراب سیداسدالله مدنىرحمه الله (2) .
استاد دوانى به مدت چهار سال در نجف اشرف ماند و از فضاى معنوى و اساتید و فرزانگان برجسته علمى آن دیار كسب فیض نمود؛ هر چند از اوضاع نابسامان آن روز حوزه نجف ناخشنود بود.
وى در این باره مىنویسد: «فراموش نمىكنم وقتى در سن 15 سالگى با یك دنیا شور و شوق به حوزه مقدس علمى نجف اشرف رفتم و مشغول تحصیل شدم، مشاهده وضع حوزه و عدم نظم و انضباط و نبودن امتحان كه موجب مىشد عمر 90 درصد طلاب جوان بیهوده تلف شود، چنان افسرده و خسته و ناراحتم مىكرد كه هنوز خاطره تلخ آن آزارم مىدهد. [البته] در همان موقع دانشمندان و نوابغى امثال آیات شیخ محمدحسین كاشف الغطا، شیخ محمدرضا مظفر، شیخ عبدالحسین امینى و... وجود داشتند و مرجعى بزرگ همچون آیت الله آقا سید ابوالحسن اصفهانى داشتیم و دهها نفر دیگر از علماى متفكر و متحرك؛ ولى ركود و بىنظمى عمومى روحانیت همه چیز و كار بزرگ اینان را تحت الشعاع قرار داده بود و چه رنج دردآورى!» (3)
مهاجرت به ایران
علامه دوانى در سال 1328 شمسى به خاطر كسالت به كشور بازگشت و در همان سال در جریان سفر تبلیغى به نهاوند با دختر مرحوم آیت الله آقا احمد آل نهاوندى از احفاد علامه ملامحمدباقر وحید بهبهانى وصلت نمود و آن گاه وارد حوزه علمیه قم گردید و سطوح متوسطه و عالى و نیز دروس حكمت و تفسیر را نزد اساتید فرزانه حوزه قم به خوبى فرا گرفت. اساتید نامدار وى در حوزه علمیه قم عبارتند از آیات بزرگوار:
1. میرزا على مشكینى؛
2. حاج شیخ محمدفاضل لنكرانى؛
3. شهید بزرگوار حاج شیخ محمد صدوقى یزدى؛
4. حاج شیخ محمد لاكانى گیلانى؛
5. حاج شیخ عبدالجواد اصفهانى؛
6. حاج شیخ مرتضى حائرى یزدى؛
7. سیدشهاب الدین مرعشى نجفى؛
8. سیدمحمدباقر طباطبایى سلطانى؛
9. حاج سیدرضا صدر؛
10. حاج شیخ محمد فكور یزدى؛
11. حاج شیخ محمد زاهدى قمى؛
12. علامه سید محمدحسین طباطبایى (4) صاحب تفسیر المیزان قدّس اللّه اسرارهم.
اساتید درس خارج
علامه دوانى بعد از اتمام دروس سطح و استوار نمودن مبانى علمى خود، وارد جلسات درس خارج فقه و اصول جمعى از آیات عظام قم گردیده و از خرمن بیكران علم و معنویت آنان خوشه چینى نمود، كه عبارتند از:
1. حضرت آیت الله حاج سیدحسین طباطبائى بروجردى؛
2. حضرت آیت الله العظمى امام خمینى؛
3. حضرت آیت الله العظمى حاج سیدمحمد محقق داماد؛
4. حضرت آیت الله العظمى حاج سیدمحمدرضا گلپایگانى.
در عرصه منبر و خطابه
علامه دوانى یكى از نام آوران عرصه تبلیغ و منبر به شمار مىآید و نام وى در ردیف خطبا و وعاظ شهیر و نامدار ایران اسلامى به ثبت رسیده است. (5) معظم له بعد از ورود به ایران و همگام با تحصیل و پژوهش، در اغلب شهرستانهاى ایران و برخى از كشورهاى حاشیه خلیج فارس فعالیت تبلیغى داشت و سخنان و منابر وى همواره مورد استقبال گرم مردم به ویژه جوانان مسلمان قرار گرفته بود. از ویژگیهاى منابر استاد دوانى عبارت است از: شیرینى و حلاوت، ساده و روان بودن، عدم استفاده از جملات و كلمات غامض، تكیه بر حدیث و تاریخ اسلامى و....
همین شیوه، تأثیرات فراوانى بر نسل جوان داشت و مىتوان گفت كه او توانست نسل متدین و آگاهى را تربیت نماید. هنوز مردم آبادان و خرمشهر سخنان مرحوم دوانى را در ایام ملى شدن صنعت نفت كه در جهت بیدارى آنان سهم به سزایى داشت، از یاد نبردهاند. و نیز منابر افشاگرانه وى در شهرهاى مختلف به ویژه در قم، ورامین، تهران، اصفهان و... علیه مفاسد رژیم پهلوى در خاطرهها باقى مانده است. انتقادات كوبنده و مؤثر وى در منابر علیه رژیم ستم شاهى باعث گردید تا وى توسط ساواك ممنوع المنبر و به دنبال آن ممنوع الخروج گردد، و بارها به شهربانى و ساواك احضار و زندانى شود. (6)
استاد دوانى سخنرانیهاى فراوانى در كشورهاى غربى داشته است و نیز سخنرانى وى در همایشها، كنگرهها و بزرگداشتهاى داخلى و بین المللى به مناسبتهاى مختلف، همگى به ثبت رسیده است. منابر و روضه خوانى این شاگرد مخلص مكتب امام صادقعلیهالسلام تا آخرین لحظات عمر شریفش ادامه داشت.
فعالیتهاى فرهنگى
استاد دوانى قلم روانى داشت. او با همكارى جمعى از فضلاى آن زمان؛ همانند آیات عظام مكارم شیرازى، موسوى اردبیلى، جعفر سبحانى، نورى همدانى و... ، مجله «درسهایى از مكتب اسلام» را در سال 1337 شمسى در حوزه علمیه قم تأسیس كردند كه مطالب دینى و علمى مجله در خور فهم نسل جوان به طرز جالبى انتشار و مورد استقبال گسترده عموم طبقات ایران قرار گرفت. (7) استاد دوانى از مؤسسین آن مجله و نیز عضو هیئت تحریریه آن به شمار مىآمد و نیز مقالات سودمند وى تح ت عنوان «مفاخر اسلام» و «داستانهاى ما» چاپ و منتشر مىگردید. استاد دوانى علاوه بر مجله مكتب اسلام، مقالات علمى و دینى خود را در روزنامههاى «نداى حق» و «وظیفه» به چاپ رسانده است. و نیز از جمله كارهاى فرهنگى ایشان تدریس «رجال و تراجم» در مؤسسه «دارالتبلیغ اسلامى قم» به مدت شش سال است كه وى از مدرسین و نیز از اعضاى اصلى این مؤسسه به شمار مىرفت. از دیگر كارهاى فرهنگى معظم له مىتوان به «تأسیس انجمن قائم» با همكارى دو تن از فضلاى حوزه اشاره كرد، كه آشنایى نسل جوان و متدین با عقاید و معارف مهدوى در سرلوحه این انجمن قرار داشت.
مهارت و تخصص وى در رشته رجال و تراجم باعث گردید تا در خلق آثارى ارزشمند پیرامون حیات طیبه عالمان بزرگ شیعه و معرفى آنان به نسل جوان، به توفیقات فراوانى نایل گردد. قدرت قلم و پژوهش جامع این محقق در سنین جوانى در تدوین شرح حال علامه وحید بهبهانى متوفاى 1205 قمرى موجب مسرت و اعجاب آیت الله بروجردى گردید. آن بزرگوار نویسنده خلاّق و كوشاى این اثر نفیس را مورد تفقد و تشویق خویش قرار داد و همین تشویق، باعث ترقى و تكامل وى در خلق آثار گرانبهاى دیگرى در رجال و تراجم شد.
ابتكار در پژوهش
علامه دوانى درباره چگونگى تحقیق و تدوین شرح حال رجال بزرگوار شیعه چنین مىنویسد: «نویسنده این كتاب از دیر زمان متوجه این معنى بوده است كه یكى از علل جدایى نسل كنونى مسلمین و بالاخص جامعه ایرانى از علماى دینى و روحانیون، عدم اطلاع از ارزش وجودى آنها در اجتماع و موقعیت واقعى این سلسله مىباشد. چه مردان بزرگ و علماى عالى قدرى داشتهایم كه زحمتها كشیده و به مردم و اجتماع خدمتها نموده و در شرایط سخت دامن همت به كمر زده و كشتى طوفان زده مسلمین را از غرقابهاى وحشتناك نابودى به ساحل نجات رهبرى نمودهاند؛ ولى چون این حقایق به قلم نیامده و به زبان روز نگارش نیافته است، جز عده معدودى كسى از آن اطلاع ندارد. به همین جهت از ده سال پیش (سال 1341 شمسى) كه رسماً شروع به نویسندگى كردم، نخستین موضوعى كه جلب توجهم را نمود، بحث و تحقیق در احوال علماى شیعه و نگارش شرح حال و بیوگرافى آنان بود؛ به طورى كه تاكنون [كه] سى و سومین بهار عمر را پشت سر مىگذارم، نزدیك به ده جلد كتاب حاوى شرح حال علماى شیعه به طرزى نوین و سبكى قابل فهم عموم تألیف نمودهام، و حتى چهار سال پیش كه مجله علمى و دینى مكتب اسلام در حوزه علمیه قم توسط نویسنده و دیگر همكاران انتشار یافت، از میان همه موضوعات، من «شرح حال علماى شیعه» را پذیرفتم و قلم خود را در این راه به كار انداختم.» (8)
كتاب نهضت دوماهه روحانیون ایران
روحانیت شیعه و نهضتهاى الهى آنان در طول ادوار تاریخ همواره مورد تهاجم سهمگین و همه جانبه استعمارگران و ایادى خود فروخته آنها بوده است. جنایت كاران تاریخ براى درهم شكستن اعتبار و قداست روحانیت و مخدوش ساختن اهداف الهى آن، و نیز به جهت جلب منافع مادى سردمداران استعمارگر خود، از تخریب و ترور چهرهها و تحریف تاریخ و قضایاى واقعى آن، از هیچ تلاشى فروگذار نكرده و به منظور دست یابى به اهداف پلید خود، دست به هر جنایتى زدهاند. مرحوم دوانى با درك شرایط و موقعیت حساس زمانى نهضت مقدس اسلامى، و به جهت محفوظ ماندن وقایع انقلاب از گزند بدخواهان، براى اولین بار بعد از ختم غائله انجمنهاى ایالتى و ولایتى در تاریخ 15 دى ماه 1341 شمسى اقدام به تألیف كتاب «نهضت دو ماهه روحانیون ایران» نمود. این اثر كه در نوع خود بدیع، ابتكارى و جالب بود، بعد از انتشار مورد استقبال گسترده مردم متدین و مسلمان بالاخص علماء و مراجع عالى قدر قرار گرفت. به محض چاپ و انتشار این كتاب، نویسنده و عدهاى از دارندگان آن دستگیر و روانه زندان شدند. استاد دوانى در این باره مىنویسد: «بعد از انتشار كتاب، روزى یكى از دوستان به نویسنده گفت: براى كارى نزد وزیر دادگسترى رفته بودم. وزیر مشاور هم نزد او بود. وزیر دادگسترى پرسید: از قم چه خبر؟ وزیر مشاور گفت: خبر تازه اینكه تمام ماجرایى كه ما سعى در سانسور و عدم انتشار آن داشتیم، طلبهاى به نام على دوانى آن را به صورت كتاب درآورده و در همه جا منتشر شده و به نام «نهضت دو ماهه روحانیون ایران» است.» (9)
البته نهضت دو ماهه بعدها با اضافات فراوانى در ده مجلّد به نام نهضت روحانیون ایران تغییر نام یافت و منتشر گردید، كه اغلب وقایع مربوط به روحانیت ایران (بین سالهاى 1341 تا 1357) در آن به ثبت رسیده است. هر چند در این كتاب كاستیها و ضعفهایى نیز وجود دارد، ولى مأخذ و مرجع قابل اعتمادى براى پژوهشگران و علاقمندان به وقایع انقلاب اسلامى مىباشد.
مهاجرت به تهران
استاد على دوانى در سال 1348 شمسى رهسپار تهران گردید و تا پایان عمر در این شهر اقامت داشت و مشغول تحقیق، تألیف و تبلیغ بود. او عالمى كامل و فاضلى عامل و شاعرى توانمند و محققى فرزانه بود. اشعار خوبى در رثاء ائمهعلیهمالسلام، اخلاق و موضوعات اجتماعى دارد كه برخى از آنها در كتب متعدد به چاپ رسیده است. یكى از اشعار آن بزرگوار را كه درباره امام زمانعلیهالسلام سروده است در ذیل مىآوریم:
روز روشن دیدم و روى توام آمد به یاد ظلمت شب دیدم و موى توام آمد به یاد
قامت سروى لب جویى بدیدم دلفریب واندر آندم قدّ دلجوى توام آمد به یاد
نوبهاران بوى گلها مست و مدهوشم نمود من چه گویم بوى خوشبوى توام آمد به یاد
لشكر گل صف به صف دیدم به صحرا صف زنان خود به خود آن فرّ نیروى توام آمد به یاد
قرص مه دیدم شبى گردیده پنهان در سحاب ناگهان رخسار گیسوى توام آمد به یاد
عكس روى یوسفى دیدم به لوحى بیدرنگ دیده و مژگان و ابروى توام آمد به یاد
خرمن خورشید تابان در جهان دیدم ولى جلوهاى از روى نیكوى توام آمد به یاد
بزم یاران بود و بر منبر سخنها گفتمى راستى لعل سخنگوى توام آمد به یاد
هر كسى از دیگرى پوید دوانى را و من هر زمان دل داده كوى توام آمد به یاد (10)
آثار علمى
این پژوهشگر اسلامى در عرصههاى مختلف علمى داراى تألیفات سودمند است كه اغلب آنها بارها به چاپ رسیده است. وى علاوه بر تألیفات، داراى مقالات فراوانى در مجلات و روزنامههاى گوناگون مىباشد.
فهرست تألیفات و آثار علمى وى را در ذیل مىآوریم:
1. اجتهاد در مقابل نص؛
2. اصول اعتقادى و فروع عملى اسلام؛
3. امام خمینىرحمه الله در آئینه خاطرهها؛
4. امیرالمؤمنین در شعر فقها، حكما و عرفاى نامى؛
5. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت؛
6. تاریخ فتوحات مسلمانان در اروپا؛
7. امام زمانعلیهالسلام در گفتار دیگران؛
8. داستانهاى ما (3 جلد) ؛
9. خاطرات من از استاد شهید مطهرىرحمه الله؛
10. خاندان آیت الله بروجردى؛
11. زندگانى زعیم بزرگ عالم تشیع، آیت الله بروجردى؛
12. راز نماز در نهج البلاغه؛
13. خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفى؛
14. سیماى جوانان در قرآن و تاریخ؛
15. شوق مهدىعلیهالسلام؛
16. شعاع وحى بر فراز كوه حرا؛
17. شعراء، علماء و مردان نامى بوسنى و هرزگوین؛
18. علىعلیهالسلام چهره درخشان اسلام؛
19. صحنههاى تكان دهنده در تاریخ اسلام؛
20. فروغ هدایت؛
21. مباحثى در معارف اسلامى؛
22. مفاخر اسلام (12 جلد) ؛
23. نهضت روحانیون ایران (10 جلد) ؛
24. مرآت الاحوال؛
25. مهدى موعودعلیهالسلام؛
26. هنر نویسندگى؛
27. نقد عمر (خاطرات و زندگانى خودش) ؛
28. داستانهاى اسلامى (2 جلد) ؛
29. سیره ائمه معصومینعلیهمالسلام؛
30. فروغ ایمان؛
31. زن در قرآن؛
32. بانوى بانوان جهان؛
33. جهانگردى و جهانگردان نامى؛
34. سفراى امام زمانعلیهالسلام؛
35. هزاره شیخ طوسى (2 جلد) ؛
36. غدیر خم، حدیث ولایت؛
37. شرح حال و آثار و افكار آیت الله بهبهانى؛
38. شرح زندگانى جلال الدین دوانى؛
39. مشاهیر فقها و مراجع تقلید شیعه؛
40. نهضت دوماهه روحانیون ایران.
همچنین دهها كتاب با تصحیح و تحقیق و مقدمه وى به چاپ رسیده است. آخرین اثر انتشاریافته وى «بانوى بانوان جهان» است كه به تاریخ حضرت زهراعلیهاالسلام اختصاص دارد.
رحلت
سرانجام علامه دوانى، استاد برجسته تاریخ اسلام در سن 77 سالگى در شب سه شنبه 19 دى ماه 1385 شمسى در تهران دارفانى را وداع گفت و پیكر پاكش در تهران و قم تشییع و بعد از اقامه نماز توسط حضرت آیت الله سبحانى، در یكى از حجرات شرقى صحن عتیق حرم مطهر حضرت معصومهعلیهاالسلام به خاك سپرده شد. (11)
پی‌نوشــــــــت‌ها:
1) ر. ك: نقش وعظ و خطابه در تاریخ معاصر ایران، مجله یاد، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامى ایران، 1384 ش، ش78، ص 231.
2) شرح حال فرزانگان یاد شده، در «گنجینه دانشمندان»، تألیف محمدشریف رازى چاپ امید، ق، 1370 ش و «گلشن ابرار»، تهیه و تدوین جمعى از پژوهشگران پژوهشكده علمى كاربردى باقر العلوم، قم، زمستان 1385 ش آمده است.
3) نهضت روحانیون ایران، مركز اسناد انقلاب اسلامى، تهران، 1377ش، ج9 و 10، ص348، با اندكى دخل و تصرف.
4) شرح حال اغلب فرزانگان یاد شده، در مجموعه «گلشن ابرار» و «ستارگان حرم» تألیف گروهى از محققان حوزه علمیه قم آمده است.
5) گفتار وعاظ، محمدمهدى تاج لنگرودى واعظ، چاپ زهره، تهران، 1348 ش، ج1، ص164-174.
6) بنگرید به عنوان نمونه: نهضت روحانیون ایران، مركز اسناد انقلاب اسلامى، تهران، 1377 ش، ج 5 و 6، ص 265 - 273.
7) براى اطلاع بیشتر از مجله مكتب اسلام ر. ك: گنجینه دانشمندان، ج2، ص321-320.
8) نهضت روحانیون ایران، ج 3 و 4، ص 32.
9) همان، ص35.
10) آثار الحجة، محمد شریف رازى، مؤسسه دار الكتاب قم، 1332 ش، ج2، ص 200.
11) شرح حال استاد على دوانى درمنابع ذیل آمده است:
گنجینه دانشمندان، ج2، ص361؛ نقد عمر (خاطرات و زندگانى كه در 2 جلد به قلم خودش تألیف یافته است و در این مقاله از آن بهرهها بردیم) ؛ آئینه پژوهش، ش 103، ص 103-101؛ روزنامه كیهان، 20/10/1385؛ روزشمار انقلاب اسلامى، تهران، حوزه هنرى سازمان تبلیغات اسلامى، 1378، ج3، ص305، مجله یاد، شماره 78، زمستان 1384، ص 231.