پاسخ اجمالی:
با بررسی تمامی موارد می فهمیم که قرآن به هرگونه تلاشی که سبب بقا و ادامه دار بودن کفر و شرک شود شدیدترین ظلم ها می گوید. حال این تلاش می تواند با افترا بستن و تکذیب حقیقت توحیدی یا با انکار آن باشد و می تواند با سخت گیری و شنکجه اهل توحید رخ دهد به هر حال این نوع عملکردها از آنجا که سبب حیات بیشتر شرک و کفر است؛ سخت ترین و شدیدترین ظلم ها و با عبارت "وَ مَنْ أَظْلَمُ" معرفی شده است.
پاسخ تفصیلی:
بله، در قرآن کریم ۱۶ مرتبه کلمه "أَظْلَم" آمده و این واژه اسم تفضیل است که باید برای پیشی گرفتن گروهی بر دیگران دلالت کند؛ یعنی باید یک ظلم و یک نوع از ظالمان از دیگر ستم و ستمگران شدیدتر باشد. البته با بررسی این ۱۶ کاربرد قرآنی می توانیم با حذف موضوعات تکراری، آنها را در مواردی چهارگانه جا دهیم. در ادامه آن چهار نوع به همراه علت شدید خواندن آن ظلم و ستم بیان می شود و در انتها نتیجه گیری خواهیم کرد.
الف) افترا بستن و تهمت دروغین بودن به حقایقی آشکار
در شش مورد از قرآن کریم عبارت "وَ مَنْ أَظْلَمُ" برای تکذیب حقیقت هایی آشکار مانند آیات و نشانه های الهی، قرآن کریم، وحی، حقانیت پیامبران و انکار توحید به کار رفته است. مثلاً آمده:« وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ[انعام/۲۱] و كيست ستمكارتر از آن كس كه بر خدا دروغ بسته يا آيات او را تكذيب نموده بى ترديد ستمكاران رستگار نمى شوند.» یا در آیه ای دیگر از این سوره آمده:« وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَنْ قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ[انعام/۹۳] و كيست ستمكارتر از آن كس كه بر خدا دروغ مى بندد يا مى گويد به من وحى شده در حالى كه چيزى به او وحى نشده باشد و آن كس كه مى گويد به زودى نظير آنچه را خدا نازل كرده است نازل مى كنم.»
این نوع کاربرد از آن جهت شدیدترین ظلم و ستم عنوان شده چون موجبات گمراهی مردم را فراهم آورده و از پذیرش حق توسط مردم و رو آوردن به خدای یگانه و دست کشیدن از شرک و کفر جلوگیری می کند و به وسیله شبهه افکنی به بدعت گذاری رو آورده و سبب هلاکت مردم می شوند.
ب) کتمان حقیقت
در کنار دروغین دانستن حقایق آشکار، عبارت" وَمَنْ أَظْلَمُ" برای کتمان حقیقت و لب فرو بستن از بیان حقیقت نیز به کار رفته است. صفتی که روی سخن آن با اهل کتاب است. آنها که با ویژگی های پیامبر آخر الزمان و آخرین فرستاده آسمانی در کتابهای مقدس خودشان آشنا بودند؛ ولی با بعثت آن پیامبر و شناختن ایشان، مسئله و مطلب را از مردم پنهان کرده و بر ادامه دار بودن جهالت و گمراهی مردم دامن زده و سبب دوری مردم از حق و حقیقت ناب شدند. این مطلب بدین گونه آمده است:« وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ[بقره/۱۴۰] و كيست ستمكارتر از آن كس كه شهادتى از خدا را در نزد خويش پوشيده دارد و خدا از آنچه مى كنيد غافل نيست.»
ج) جلوگیری از یاد خدا توسط اهل ایمان
کاربرد دوم این عبارت در جلوگیری از یاد و ذکر الهی است. آنجا که خداوند فرموده است:« وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ[بقره/۱۱۴] و كيست بيدادگرتر از آن كس كه نگذارد در مساجد خدا نام وى برده شود و در ويرانى آنها بكوشد آنان حق ندارند جز ترسان لرزان در آن [مسجد]ها درآيند در اين دنيا ايشان را خوارى و در آخرت عذابى بزرگ است.»
در این آیه و طبق بیان مفسران، اهل کفر و شرک از آنجا ه مسلمانان را از مساجد بیرون کرده و مانع ورود آنها به مسجد یا مانع نماز و طاعت آنها به درگاه خداوند می شدند؛ ظالم ترین افراد شمرده شدند. اینها نیز به دلیل فشارهای بی منطق بر مسلمانان سبب جلوگیری از رشد و نفوذ اسلام می شدند و با این کارها و فشارها به حیات و ادامه دار بودن کفر و شرک کمک می کردند. آنها حتی نمی گذاشتند اهل ایمان مناسک دینی خود را انجام داده و از فیض و لذت معنوی دین بهره ببرند. بدین جهت ها بود که این گروه، شدیدترین ستمگران معرفی شدند.
د) قوم نوح
در قرآن کریم از این عبارت برای معرفی قوم نوح به عنوان ظالمترین اقوام استفاده شده، زیرا خداوند فرموده است:« وَقَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَأَطْغَى[نجم/۵۲] و پيشتر [از همه آنها] قوم نوح را زيرا كه آنان ستمگرتر و سركشتر بودند.» این قوم نیز با وجود تبلیغ طولانی مدت حضرت نوح، باز آیات الهی را به سُخره گرفته و آنها را تکذیب کرده و به کفر و الحاد پرداختند به عنوان ظالمترین اقوام معرفی شده اند. آنها نه تنها راه حق و حقیقت را انتخاب نکردند؛ بلکه با تمسخرهای بسیار پیامبر خدا را مورد ترور شخصیت قرار داده و با شبهه پراکنی از پذیرش ایمان توسط دیگران جلوگیری می کردند. از این رو آنها هم مستحق صفت ظالمترین هستند.
نتیجه گیری
بین سه نوع کاربرد قرآنی کتمان حقیقت، افترا بر حق و حقیقت و منع پذیرش حقیقت که در بالا اشاره شد به صورت قدر مشترک باقی ماندن کفر و تلاش برای عدم برپایی حقیقت مشترک است کاری که قوم نوح آن را انجام می داد. بنابراین در آیات ۱۶ گانه هیچ تناقضی وجود ندارد بلکه همگی با بیان هایی متفاوت هرگونه تلاش برای ماندگاری جهالت و کفر و شرک را شدیدترین ظلم عنوان کرده است.
پاسخ اجمالی:
با بررسی تمامی موارد می فهمیم که قرآن به هرگونه تلاشی که سبب بقا و ادامه دار بودن کفر و شرک شود شدیدترین ظلم ها می گوید. حال این تلاش می تواند با افترا بستن و تکذیب حقیقت توحیدی یا با انکار آن باشد و می تواند با سخت گیری و شنکجه اهل توحید رخ دهد به هر حال این نوع عملکردها از آنجا که سبب حیات بیشتر شرک و کفر است؛ سخت ترین و شدیدترین ظلم ها و با عبارت "وَ مَنْ أَظْلَمُ" معرفی شده است.
پاسخ تفصیلی:
بله، در قرآن کریم ۱۶ مرتبه کلمه "أَظْلَم" آمده و این واژه اسم تفضیل است که باید برای پیشی گرفتن گروهی بر دیگران دلالت کند؛ یعنی باید یک ظلم و یک نوع از ظالمان از دیگر ستم و ستمگران شدیدتر باشد. البته با بررسی این ۱۶ کاربرد قرآنی می توانیم با حذف موضوعات تکراری، آنها را در مواردی چهارگانه جا دهیم. در ادامه آن چهار نوع به همراه علت شدید خواندن آن ظلم و ستم بیان می شود و در انتها نتیجه گیری خواهیم کرد.
الف) افترا بستن و تهمت دروغین بودن به حقایقی آشکار
در شش مورد از قرآن کریم عبارت "وَ مَنْ أَظْلَمُ" برای تکذیب حقیقت هایی آشکار مانند آیات و نشانه های الهی، قرآن کریم، وحی، حقانیت پیامبران و انکار توحید به کار رفته است. مثلاً آمده:« وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ[انعام/۲۱] و كيست ستمكارتر از آن كس كه بر خدا دروغ بسته يا آيات او را تكذيب نموده بى ترديد ستمكاران رستگار نمى شوند.» یا در آیه ای دیگر از این سوره آمده:« وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَنْ قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ[انعام/۹۳] و كيست ستمكارتر از آن كس كه بر خدا دروغ مى بندد يا مى گويد به من وحى شده در حالى كه چيزى به او وحى نشده باشد و آن كس كه مى گويد به زودى نظير آنچه را خدا نازل كرده است نازل مى كنم.»
این نوع کاربرد از آن جهت شدیدترین ظلم و ستم عنوان شده چون موجبات گمراهی مردم را فراهم آورده و از پذیرش حق توسط مردم و رو آوردن به خدای یگانه و دست کشیدن از شرک و کفر جلوگیری می کند و به وسیله شبهه افکنی به بدعت گذاری رو آورده و سبب هلاکت مردم می شوند.
ب) کتمان حقیقت
در کنار دروغین دانستن حقایق آشکار، عبارت" وَمَنْ أَظْلَمُ" برای کتمان حقیقت و لب فرو بستن از بیان حقیقت نیز به کار رفته است. صفتی که روی سخن آن با اهل کتاب است. آنها که با ویژگی های پیامبر آخر الزمان و آخرین فرستاده آسمانی در کتابهای مقدس خودشان آشنا بودند؛ ولی با بعثت آن پیامبر و شناختن ایشان، مسئله و مطلب را از مردم پنهان کرده و بر ادامه دار بودن جهالت و گمراهی مردم دامن زده و سبب دوری مردم از حق و حقیقت ناب شدند. این مطلب بدین گونه آمده است:« وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ[بقره/۱۴۰] و كيست ستمكارتر از آن كس كه شهادتى از خدا را در نزد خويش پوشيده دارد و خدا از آنچه مى كنيد غافل نيست.»
ج) جلوگیری از یاد خدا توسط اهل ایمان
کاربرد دوم این عبارت در جلوگیری از یاد و ذکر الهی است. آنجا که خداوند فرموده است:« وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ[بقره/۱۱۴] و كيست بيدادگرتر از آن كس كه نگذارد در مساجد خدا نام وى برده شود و در ويرانى آنها بكوشد آنان حق ندارند جز ترسان لرزان در آن [مسجد]ها درآيند در اين دنيا ايشان را خوارى و در آخرت عذابى بزرگ است.»
در این آیه و طبق بیان مفسران، اهل کفر و شرک از آنجا ه مسلمانان را از مساجد بیرون کرده و مانع ورود آنها به مسجد یا مانع نماز و طاعت آنها به درگاه خداوند می شدند؛ ظالم ترین افراد شمرده شدند. اینها نیز به دلیل فشارهای بی منطق بر مسلمانان سبب جلوگیری از رشد و نفوذ اسلام می شدند و با این کارها و فشارها به حیات و ادامه دار بودن کفر و شرک کمک می کردند. آنها حتی نمی گذاشتند اهل ایمان مناسک دینی خود را انجام داده و از فیض و لذت معنوی دین بهره ببرند. بدین جهت ها بود که این گروه، شدیدترین ستمگران معرفی شدند.
د) قوم نوح
در قرآن کریم از این عبارت برای معرفی قوم نوح به عنوان ظالمترین اقوام استفاده شده، زیرا خداوند فرموده است:« وَقَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَأَطْغَى[نجم/۵۲] و پيشتر [از همه آنها] قوم نوح را زيرا كه آنان ستمگرتر و سركشتر بودند.» این قوم نیز با وجود تبلیغ طولانی مدت حضرت نوح، باز آیات الهی را به سُخره گرفته و آنها را تکذیب کرده و به کفر و الحاد پرداختند به عنوان ظالمترین اقوام معرفی شده اند. آنها نه تنها راه حق و حقیقت را انتخاب نکردند؛ بلکه با تمسخرهای بسیار پیامبر خدا را مورد ترور شخصیت قرار داده و با شبهه پراکنی از پذیرش ایمان توسط دیگران جلوگیری می کردند. از این رو آنها هم مستحق صفت ظالمترین هستند.
نتیجه گیری
بین سه نوع کاربرد قرآنی کتمان حقیقت، افترا بر حق و حقیقت و منع پذیرش حقیقت که در بالا اشاره شد به صورت قدر مشترک باقی ماندن کفر و تلاش برای عدم برپایی حقیقت مشترک است کاری که قوم نوح آن را انجام می داد. بنابراین در آیات ۱۶ گانه هیچ تناقضی وجود ندارد بلکه همگی با بیان هایی متفاوت هرگونه تلاش برای ماندگاری جهالت و کفر و شرک را شدیدترین ظلم عنوان کرده است.