انسان همواره در حال تجارت است. تجارت سودمند، به جهان‌بینی و ایدئولوژی فرد وابسته است. اگر فردی جهان‌بینی درستی داشته باشد تجارتش سودمند، و در غیر این صورت جزو زیانکاران خواهد بود.
بشر نوعاً برای بقای خود ناچار به تجارت است. تجارت همواره مبادله «داشته‌ها» در قبال «نداشته‌ها» است و این ضابطه ممکن است در هر عرصه‌ای صادق باشد. جسم آدمی برای باقی ماندن حیات، همواره در حال دادوستد است؛ برای مثال در قالب تغذیه کالری می‌گیرد و آن را در قالب فعالیت‌های بدنی مصرف می‌کند.
در مورد بدن، آن دادوستدی سودمند است که در نهایت بدن را به سمت سلامتی و تندرستی بیشتر سوق دهد و آن تجارتی زیانبار است که به فرسودگی و تخریب بدن منجر شود.
تجارت در محیط اجتماع نیز گونه دیگری از تجارت است که هدف از آن آسایش و تامین امکانات زندگی است. به همین منوال روح و روان آدمی به عنوان ماهیت اصلی انسان، دارای تجارتی است که ارزش واقعی او در گرو همان تجارتی است که انجام می‌دهد. این نوع تجارت به دو قسم تقسیم می‌شود:
1. تجارت خسارت‌بار: خداوند متعال درباره افرادی که به این نوع تجارت می‌پردازند، می‌فرماید: «كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً»؛[1] «شما ملّتی باير بودید كه هرگز ثمر نمیدادید». این افراد این‌گونه معامله می‌کردند: «اشْتَرَوُا الْكُفْرَ بِالْإِيْمانِ»؛[2] «گروهى ايمان را به كفر فروختند» يا «اشْتَرَوُا الْحَياةَ الدُّنْيا بِالْآخِرَةِ»؛[3] «آخرت را به زندگى دنيوى فروختند» يا با معصیت و انجام منکرات، آمرزش و عفو الهى را با قهر و عذاب او معامله كردند: «وَ الْعَذابَ بِالْمَغْفِرَةِ».[4]
2. تجارت سودمند: خداوند در تعریف و تشویق به تجارت سودمند می‌فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى تِجارَةٍ تُنْجيكُمْ مِنْ عَذابٍ أَليمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ في سَبيلِ اللَّهِ بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ... يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ يُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً في جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ»؛[5]
«آن تجارت، اين است كه در قدم اوّل كه مرحله اعتقاد است، به خدای سبحان و رسولش ايمان آوريد و در قدم بعدی كه مرحله عمل است، نماز، زکات و جهاد با مال و جان انجام دهید. رهاورد اين تجارت از يك سو مغفرت الهی، و از سوی ديگر رهايی از عذاب الهی و دستيابی به بهشت جاويدان است».
تفاوت‌ها و شباهت‌ها
انسان در مناسبات اجتماعی در جهت رفاه و آسایش زندگی، ناچار به تجارت است. این نوع تجارت با تجارتهای معنوی دو تفاوت و یک شباهت عمده دارد:
تفاوت اول اینکه هدف در تجارتهای دنیایی، تامین آسایش است؛ اما هدف در تجارتهای معنوی، تامین آرامش است. آسایش به رفاه بدنی مرتبط است و آرامش به صفا و اطمینان روانی.
تفاوت دوم اینکه در مناسبات اجتماعی ممکن است شخص در تجارت نه سود کند و نه زیان؛ اما در تجارتهای معنوی که سرنوشت‌سازند، از دو حال خارج نیست: یا شخص زیانکار است یا منتفع می‌شود؛ چنان‌که در سوره عصر می خوانیم که همه انسان‌ها در خسران‌اند، مگر کسانی که ایمان آورده و عمل صالح داشته باشند و به حق و صبر توصیه نمایند.
اما شبهات این دو نوع تجارت این است که هر دو برای سودمند بودن نیاز به مشورت با افراد مورد اعتماد دارند؛ وگرنه ممکن است شخص در معامله فریب بخورد.
معرفی مشاور در تجارتهای سودمند
امامان و راهنمایان دینی به عنوان معتمدان راه سعادت و انسانیت، به ما هشدار داده‌اند که مواظب باشیم کدام تجارت را در پیش بگیریم تا زیان نکنیم؛ برای مثال امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «إِنَّهُ لَيْسَ لِأَنْفُسِكُمْ ثَمَنٌ إِلَّا الْجَنَّةَ فَلَا تَبِيعُوهَا إِلَّا بِهَا»؛[6] «بدانيد كه براى سرمايه هستى شما، بهايى غير از بهشت نيست. آن را به غير اين بها نفروشيد»؛ چراکه در غیر این صورت، بازنده واقعی این تجارت خواهید بود؛ همچنان‌که در دعای رجب می خوانیم: «خَابَ الْوَافِدُونَ عَلَى غَيْرِكَ وَ خَسِرَ الْمُتَعَرِّضُونَ إِلَّا لَك»؛[7] «باختند كسانى كه در خانه غير تو آمدند و خسارت كردند کسانی که به غیر تو رو کردند».
رهیافت
مال و منال داشتن هیچ ایرادی ندارد اما اگر این مال و منال ما را از تجارت اصلی و ابدی بازدارد چیزی جز خسران نیست. سهم ما از تجارت دنیایی به هر قدر که باشد، نباید ما را از تجارت اخروی غافل کند؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ»؛[8] «مردانی که تجارت و داد و ستد، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات بازنمی‌دارد». در دعای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز می‌خوانیم: «وَلاَ تَجْعَلِ الدُّنْيَا أَكْبَرَ هَمِّنَا وَلاَ مَبْلَغَ عِلْمِنَا»؛[9] «خدایا دنيا را بزرگترین هم و غم ما قرار مده و نه آخرین شناخت و آگاهی ما».
پی‌نوشت:
[1]. فتح، 12.
[2]. آل‌عمران، 177.
[3]. بقره، 86.
[4]. بقره، 175.
[5]. صف، 12-9.
[6]. نهج البلاغه، حکمت 456.
[7]. الاقبال، ص643، اعمال ماه رجب.
[8]. نور، 37.
[9]. مفاتیح الجنان، دعای پانزدهم ماه مبارک رمضان.