توحید افعالی و نقش خداوند در گناهان

بر اساس توحید افعالی فاعل تمام افعال در عالم درنهایت خداوند است. با این نگاه ممکن است کسی اشکال کند که پس فاعل افعال زشت و معصیت انسان‌های گنهکار نیز خداوند خواهد بود. بدين ترتيب اگر توحید افعالی را بپذيريم، بايد بپذيريم خداوند منزه از هر زشتی و نقص، مرتکب گناه و کار زشت شود.

روشن است با اينکه خداوند حقيقتاً فاعل تمام افعال است، اما نمی‌توان او را گنهکار و فاعل کارهای زشت دانست. پس باید شبهه را بررسی کنیم.

برای پاسخ به این سؤال می‌توان پاسخی علمی و فنی و نیز پاسخی ساده داد. ازاین‌رو ابتدا سراغ بیان علمی رفته، می‌گوییم برخی از مفاهیم بر اموری بدون ارتباط با امور دیگر اطلاق می‌شوند؛ مانند «سيب» که ما بدون در نظر گرفتن مفهوم دیگری، مراد و کاربرد این مفهوم را می‌فهمیم؛ اما دسته دیگری نیز وجود دارد که این‌ چنین نیستند و باید در کاربردشان رابطه آن مفهوم را با امور ديگر در نظر بگیریم؛ مانند «پدر» که باید رابطه مرد با همسرش و فرزندی که به دنیا آمده را در نظر بگیریم تا بتوانیم این مفهوم را به کار ببریم.

این دسته دوم با در نظر گرفتن این رابطه قابل استفاده و اطلاق می‌شود و در هرصورت و بر هرکسی نمی‌توان آن را به کار برد.

با توجه به مطالب بالا، مفاهيم گناه و زشت، از مفاهيم دسته دوم‌اند و از رابطه افعال با امور ديگر به دست می‌آیند و بدون مقایسه و در نظر گرفتن چندین امر استفاده درست ندارند. گناه از عناوینى است که از مقایسه کارهاى ارادى انسان با دستورات خدا، که همان اراده تشریعى اوست، انتزاع می‌شود و این موارد (یعنی در نظر گرفتن عبد، دستور خدا و مخالفت با دستور او)، در مورد انسان قابل طرح است؛ نه خدایی که نه دستوردهنده‌ای دارد و نه مخالفت برایش قابل فرض است.

نتیجه اینکه بر اساس توحید افعالی هم گنهکار و هم خداوند، فاعل اين فعل به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم هستند؛ اما اين گناه تنها نسبت به فاعلی که در انجام دادن آن با فرمان خداوند مخالفت کرده است، گناه ناميده می‌شود؛ نه به‌طور مطلق و نسبت به هرکسی و از جمله خدا. انسان وقتی با فرمان الهی مخالفت می‌کند، گنهکار نامیده می‌شود.

پاسخ ساده این مطلب نیز با این مثال روشن می‌شود: در ذهن خود انسانی دارای اختیار را تصور کنيد که با آگاهی و اختيار خود، طناب به گردن خود می‌آویزد و می‌ميرد. گرچه انجام‌دهنده اين کار، هم آن انسان ذهنی است و هم شما که در ذهن خود به او وجود داده‌ايد، اما کسی که آگاهانه به خود ضرر می‌زند، سزاوار نکوهش است؛ نه شما که او را به وجود آورده‌اید. درنتیجه عمل خودکشی، نسبت به او گناه و فعلی زشت شمرده شده؛ نه نسبت به شما.