سوگ و عزاداری برای متوفا مراحلی دارد. بازماندگان متوفا باید بتوانند با غم و اندوه درگذشت او کنار بیایند؛ زیرا راه فراری از مرگ برای هیچ کس وجود ندارد.
مرگ اتفاقاتی است که پیش روی هر انسانی قرار دارد؛ چنان‌که خداوند متعال در آیه 57 سوره عنکبوت می‌فرماید: «كُلُّ نَفس ذَائِقَةُ ٱلمَوتِ ثُمَّ إِلَينَا تُرجَعُونَ»؛ «هرکسی مرگ را می‌چشد، سپس به‌سوی ما بازگردانده می‌شود».
از دست دادن عزیزان، از استرس‌زاترین رویدادهای زندگی است و واکنش بازماندگان به این واقعه تلخ، متفاوت است. بیشتر افراد بعد از مدتی با این اتفاق کنار می‌آیند؛ اما عده کمی با بی‌تابی کردن مداوم، خود و دیگران را آزار می‌دهند. ازاین‌رو امام كاظم علیه‌السلام فرمود: «اَلْمُصيبَةُ لِلصّابِرِ واحِدَةٌ وَلِلْجازِعِ اثنَتانِ»؛[1] «مصيبت، براى انسان شكيبا يكى است و براى بی‌تابی‌کننده دو تا مى‌شود».
دوره سوگ ممکن است کوتاه یا پایان‌ناپذیر باشدو این پایان‌ناپذیری نیز می‌تواند حاصل سبک زندگی احساساتی، اندوهبار و توأم با حسرت گذشته باشد.
مراحل سوگ
مرگ ممکن است برخی از تصمیم‌گیری‌های مهم را الزامی کند؛ تصمیم‌هایی مانند اشتغال یا تغییر شغل، نقل مکان، فروش خانه و...؛ تصمیماتی شتابزده و مقطعی که معمولاً نادرست است.
سوگ سه مرحله دارد که ممکن است مدت این مراحل با توجه به شرایط هر فرد، سریع‌تر یا کندتر بگذرد.
مرحله نخست، از زمان وقوع مرگ تا چند روز بعد ادامه دارد. این دوره کوتاه‌مدت را مرحله شوک نامیده‌اند. بازماندگان بر اثر سوگ و ناباوری مرگ عزیزشان، بهت‌زده می‌شوند و توانایی نشان دادن عکس‌العمل مناسب ندارند. آنها بیشتر گریه می‌کنند و به‌آسانی هیجان‌زده می‌شوند.
مرحله دوم، دوره رنج شدید است. شروع این مرحله با زمان وقوع مرگ فاصله زیادی ندارد. زمان اوج این مرحله بین هفته دوم تا چهارم پس از مرگ است و معمولاً بعد از چند ماه رفته‌رفته رنج شدید فروکش می‌کند؛ اما گاهی یک الی دو سال نیز ادامه می‌یابد. در این دوره، بازماندگان نشانه‌های فیزیکی و هیجانی اختلالی بسیار شدیدی را نشان می‌دهند؛ نشانه‌هایی مانند تمنای دردناک دیدار مجدد با متوفا، مرور خاطرات، تجسم بصری او، حالت اندوه، بی‌خوابی، تحریک‌پذیری و بی‌قراری.
مرحله سوم، رفته‌رفته علاقه به زندگی نو دیده می‌شود. این مرحله معمولاً یک سال پس از مرگ عزیزان نمایان می‌شود. ویژگی‌های بارز این مرحله عبارت‌اند از: شروع مجدد فعالیت‌های عادی، افزایش یادآوری خاطرات خوشایند متوفا و برقراری مجدد روابط تازه با دیگران.
واکنش‌های اجتماعی
واکنش‌های مناسب اجتماعی سوگ، تلاش و همیاری خانواده و دوستان برای اتحاد با یکدیگر و سهیم شدن در این تجربه تلخ است؛ تلاش‌هایی که برای بازسازی زندگی فرد پس از مرگ عزیزش انجام می‌شود؛ تلاش‌هایی نظیر ساماندهی امور مالی، ارتباط با خانواده و جامعه با نقش‌های تازه، بازگشت به کار، ازسرگیری فعالیت‌های اجتماعی و ارتباط با جامعه.
دانستن این موضوع که مرگ پایان زندگی نیست و فقط راهی به سرای آخرت است و همچنین توانایی گفت‌وگو درباره متوفا، به بازماندگان کمک می‌کند سریع‌تر بر سوگ خود غلبه نمایند.[2]
پی‌نوشت:
[1]. مجلسی، بحارالأنوار، بیروت، دار إحياء التراث العربي، 1368ش، ج۷۵، ص۳۲۶.
[2]. اقتباسی از کتاب: ف. فیلیپ رایس، رشد انسان (روانشناسی رشد از تولد تا مرگ)، نشر ارجمند، 1390.