وجوب جهاد در اسلام هنگامی است که شرایط ویژه‌ای در جهادگر وجود داشته باشد. بلوغ یکی از این شرایط است که در حضرت قاسم وجود داشت. همچنین مریض نبودن نیز شرط مهمی به‌شمار می‌آید که امام سجاد علیه‌السلام به همین دلیل، در میدان جهاد کربلا حاضر نشدند.
گاه پیرامون حادثه با عظمت و جاودانه عاشورا و قیام امام حسین علیه‌السلام این پرسش به ذهن می‌رسد که چرا نوجوانی مانند حضرت قاسم فرزند امام حسن مجتبی علیه‌السلام با کمترین تجهیزات جنگی به میدان نبرد و جهاد می‌رود و در این راه جانش را فدای سیدالشهداء علیه‌السلام می‌کند، اما افراد بزرگسالی همچون امام سجاد علیه‌السلام در کربلا به شهادت نرسیدند؟
دیدگاه شیعه نسبت به امام حسین علیه‌السلام آن است که رفتار ایشان بدون هرگونه خطا و کجی است؛ زیرا ایشان جانشین خدا در میان مردم است و باید معصوم باشد، از این‌رو تحلیل رفتار معصوم در دو مرحله صورت می‌پذیرد؛ نخست باید از زاویه نگاه فقهی به آن نگریست، مرحله دیگر آن است که اگر قواعد فقهی مرسوم توان توضیح رفتار امام علیه‌السلام را نداشت، باید تلاش کرد تا بهترین توجیه و حکمت را برای رفتار ایشان ارائه داد.
بنابر آنچه که در فقه شیعه بیان شده، جهاد فقط بر کسانی واجب می‌شود که شرایط ذیل را داشته باشند؛ بلوغ، عقل، برده نبودن، مرد بودن، ناتوان نبودن به دلیل پیری، زمین‌گیر نبودن، کور نبودن، ناتوان نبودن به دلیل بیماری، دعوت به جهاد از سوی امام معصوم علیه‌السلام یا نائب ایشان.[1]
در این شرایط تمام مجوزها و زمینه‌ها برای حضورحضرت قاسم در میدان جهاد وجود داشته و تنها ایرادی که به نظر می‌رسد، بالغ نبودن اوست. ولی این مشکل نیز قابل پاسخ است؛ زیرا:
اولاً حضرت قاسم در سال 47 هجری دیده به جهان گشود و هنگام شهادت 14 ساله بود.[2] با توجه به اینکه پسران در مناطق گرمسیری به طور معمول پیش از 15 سالگی به بلوغ می‌رسند، نسبت به ایشان نیز این احتمال تقویت می‌شود.[3]
ثانیاً اگر فرض کنیم که حضرت قاسم به بلوغ نرسیده بود، همچنان مشکلی در اثبات فضیلت جهاد برای او وجود ندارد؛ زیرا بلوغ شرط «واجب بودن» جهاد برای مردان است و ممکن است امام علیه‌السلام بر اساس مصلحت، حضور قاسم در میدان جهاد را اجازه داده باشند.
این احتمال با توجه به گفت‌وگویی که میان امام حسین علیه‌السلام با ایشان رخ داد، تقویت می‌شود؛ هنگامی که حضرت قاسم از وضعیت خود در روز عاشورا پرسید، سیدالشهداء علیه‌السلام به جای آنکه بالغ نبودنش را به او یادآوری کنند، از وی پرسیدند: «مرگ در نگاهت به چیزی شباهت دارد؟»[4]
امام سجاد علیه‌السلام نیز با اینکه در کربلا حضور داشتند، اما به دلیل بیماری طاقت‌فرسا، مبارزه و جهاد بر ایشان واجب نبود. مریض بودن ایشان نه فقط در منابع شیعی،[5] بلکه در منابع غیر شیعی نیز گزارش شده است.[6]
با این حال، هرچند وجوب جهاد از امام سجاد علیه‌السلام برداشته شده بود، اما ایشان با همان حالت بیماری، برای یاری امام زمانش قصد میدان نمود. در این شرایط امام حسین علیه‌السلام به حضرت زینب علیهاالسلام فرمودند: «مانع او شو تا زمين از نسل آل محمد صلى‌الله‌عليه‌و‌آله خالى نماند».[7] اشاره سیدالشهداء علیه‌السلام به اهمیت وجود حجت خدا در میان مردم بر اساس باورهای شیعی است.
پی نوشت:
[1]. حلّی، حسن، تبصرة المتعلمين، وزارت ارشاد، ص 87.
[2]. جمع نویسندگان، پژوهشی پیرامون شهدای کربلا، زمزم هدایت، ص ۳۰۵.
[3]. تفاوت بین بلوغ در پسران و دختران در آب و هوای سرد، گرمسیری و معتدل بر اساس یافته های پزشکی و داده های میدانی، فصلنامه مطالعات میان رشته ای فقه، شماره 4.
[4]. قمی، عباس، نفس المهموم، المكتبة الحيدرية، ص 208.
[5]. مفید، محمد، الإرشاد، كنگره شيخ مفيد، ج2، ص 91.
[6]. ابن‌سعد، محمد، الطبقات الكبرى، دار الكتب العلمية، ج5، ص 163.
[7]. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، اسلامیة، ج45، ص 46.