یکی از عواملِ حفظ دین در برابر آفت شبهات، استحکام بخشیدنِ به مبانی اعتقادی است که در فرایند مطالعاتی هدفمند، امکان‌پذیر می‌باشد.
یکی از صفت‌های خوب بعضی از مؤمنین، نگرانی نسبت به دین و عاقبت کارشان است. در این دنیای وانفسایی که همه به دنبالِ چاپیدنِ یکدیگر و پول روی پول گذاشتن هستند و از همدیگر در رسیدنِ به مادیات سبقت می‌گیرند، برخی نسبت به آینده دینی خود و فرزندانشان نگران هستند. حالتی که نشان از نوعی باور و معرفت قلبی نسبت به معاد دارد.
به تازگی پای صحبت‌های یکی از همین افراد نشسته بودم. حدیثی از امیرالمؤمنین علیه‌السلام به گوشش خورده بود و می‌گفت: اگر این گفته حضرت علی باشد، معلوم نیست که دین و ایمانمان به کجا خواهد کشید. مضمون حدیث این بود: هر کس دینش را از گفته و دهان مردم بگیرد، همان مردم هم دینش را از بین خواهند برد؛ ولی هرکس که دینش را از قرآن و سنت پیامبر بگیرد، اگر که کوه‌ها هم از بین برود، دین او پابرجا خواهد ماند.[1]
می‌گفت: طبقِ این حدیث، کلاهمون پسِ معرکه است. حضرت فرمودند: هرکس دینش تقلیدی باشد، روزی می‌رسد که بی‌دین شده و از همه چیز برمی‌گردد.
من که از دغدغه‌مندی این شخص نسبت به دین و عاقبت کارش خوشم آمده بود، در جوابش گفتم: در این حدیث شریف حضرت نمی‌فرمایند هر کس دینش را با تقلید دریافت کند، لزوماً ایمانش را پس از مدتی از دست می‌دهد؛ بلکه می‌فرمایند هر کس صرفاً با اتکا به حرف دهان مردم ایمان بیاورد، از آنجاکه پایه ایمانش سست است در معرض این خطر قرار دارد که با حرف همین مردم، دینش را از دست بدهد. البته ممکن است خداوند با دعا و تضرعی که او داشته و اعمال صالحی که در طولِ زندگی انجام داده، دینش را از خطر حفظ نماید.
دین در واقع از دو بخش اعتقادات و احکام عملی تشکیل می‌شود. برخی از علما معتقدند در بخش اعتقادات، تقلید کافی نیست و انسان باید با تحقیق پیش رفته و به مبانی دینش علم پیدا کند. البته اگر کسی با تقلید پیش رفت و اتفاقاً تقلیدش هم موافق با دین حق بود، در آخرت از او پذیرفته می‌شود؛ ولی چون دینش بر اساس تحقیق پیش نرفته، به فرموده حضرت، در معرض این خطر قرار دارد که با شبهات و حرف مردم دچار تردید شده و از دین خود دست بردارد.
این فرمایش حضرت در واقع تشویق به فراگیری اصول و مبانی دینی به‌صورت تحقیقی و با مطالعه است، نه اینکه حضرت در مقام بیانِ بی‌نتیجه بودن تقلید باشند. انسان اگر می‌تواند، باید با مطالعه و تحقیق به حقانیت باورهای خود دست یابد تا با استحکام مبانی دینی‌اش، به وسیله هیچ شبهه‌ای، پایه‌های اعتقادی‌اش متزلزل نشود؛ اما اگر کسی چنین توانایی نداشت، باید با دعا و تضرع از خدا بخواهد تا دینش را در برابر سیل شبهات و امواج هجمه‌های بدخواهان حفظ نماید.
البته هیچ‌کس از دعا و تضرع به درگاه خداوند برای حفظ دینش بی‌نیاز نیست. فتنه‌ها وقتی اوج بگیرند، موج سهمگینشان شخص عالم را هم با خود می‌برد. امام صادق علیه‌السلام فرمودند: فتنه‌هایی خواهد آمد که حتی کسی که با دقت علمی‌اش مو را از وسط دو نیم می‌کند نیز ساقط می‌شود.[2] امام حسن عسکری علیه‌السلام فرمودند: به خدا قسم حضرت مهدی (عج) غیبتی خواهد کرد که کسی در آن از هلاکت نجات نمی‌یابد، مگر آنکه خدا او را بر اعتقاد به امامتش ثابت نگه داشته و بر دعا برای تعجیل فرج او، موفقش نماید.[3] بر اساسِ این فرمایش نورانی، تا دستگیری خداوند و توفیق دعا برای فرج و اتصال از این طریق به امام نباشد، انسان ممکن نیست که از فتنه‌های آخرالزمان نجات یابد.
پی‌نوشت:
[1]. فتال نیشابوری، انتشارات رضی، روضه الواعظین، ج1، ص22.
[2]. کلینی، الکافی، اسلامیه، ج1، ص370.
[3]. شیخ صدوق، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، اسلامیه، ج2، ص384.