از آنجا که بعضی از آیات قرآن کریم نیازمند تفسیر و تبیین هستند، اهل بیت علیهم السلام به عنوان عِدل و مبیّن و مفسّر قرآن کریم محسوب می‌شوند.
مقدمه: جایگاه اهل بیت علیهم السلام در تفسیر آیات قرآن کریم جایگاهی اساسی و کلیدی است، چرا که دارای علم خدادادی بوده و از آنجا که دایره علمشان نامحدود و لایتناهی بود و بر تمامی کتب آسمانی که مهمترین آنها قرآن کریم بود آگاهی داشتند، در زمان زندگانی آن بزرگواران، تفسیر و تبیین آیات قرآن کریم یکی از بزرگترین رسالت‌هایی بود که بر عهده آنان بود.
خداوند متعال قرآن را به عنوان اساسی‌ترین و اصولی‌ترین راه سعادتمندی انسان‌ها قرار داده است و هدف غایی خداوند متعال سعادت و تربیت دنیوی و اخروی انسان‌هاست، اهل بیت علیهم السلام در راستای تامین سعادت و تربیت دنیوی و اخروی انسان‌ها، آیات قرآن کریم را مورد تفسیر و تبیین قرار می‌دادند تا مورد فهم مسلمانان باشد، حضرت امام جعفر صادق علیه السلام می‌فرمایند:«إِنَّا أَهْلُ بَيْتٍ لَمْ يَزَلِ اَللَّهُ يَبْعَثُ مِنَّا مِنْ يَعْلَمُ كِتَابَهُ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَى آخِرِهِ»[۱]«ما اهل بیت به گونه‌ای هستیم که خدای متعال همواره از میان ما کسی را برمی‌انگیزد که آگاه به تفسیر کتابش از آغاز تا آخر آن می‌باشد».
مسلماً هیچ کتاب آسمانی به اندازه قرآن دارای افضلیت و برتری نیست، چرا که این کتاب جامع تمامی تعالیم انبیای الهی و اشرف موجودات عالم هستی است، چنانچه نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند:««اَلْقُـرآنُ اَفْضَلُ شَى ءٍ دُونَ اللّه ِ، فَمَنْ وَقَرَّ القُرآنَ فَقَدْ وَقَرَّ اللّه َ وَ مَنْ لَمْ يُوَقِّرِ القُرآنَ فَقَدْ اِسْتَخَفَّ بِحُرْمَةِ اللّه ِ، حُرْمَةُ الْقُرآنِ عَلَى اللّه ِ كَحُـرْمَةِ الوالِدِ عَلى وَلَدِهِ»[۲]«قـرآن جز خـدا بهترين و برترين چيـزهاست، كسى كه احـترام قـرآن را نـگهدارد به خدا احـترام كرده است، و كسـى كه حـرمت قـرآن را نـگه ندارد نسبت به خدا بى حرمتى كرده اسـت، احـترام به قـرآن در پيشـگاه الهى هـمانند احتـرام پـدر بر فـرزند اسـت».
بنا بر این احترام ویژه‌ای که کتاب آسمانی قرآن در پیشگاه الهی دارد، یکی از مهمترین وظایف مسلمانان این است که این کتاب آسمانی را آنگونه که درخور شأن این کتاب آسمانی است قرائت کنند و در مفاهیم آن اندیشه و تدبّر کنند، اما اگر در هر یک از آیات این کتاب آسمانی که نیاز به تفسیر و تبیین داشتند، باید به اهل بیت علیهم السلام رجوع کنند، چرا که این رسالت تفسیر و تبیین آیات قرآن کریم بر عهده اهل بیت علیهم السلام است و معصومین علیهم السلام با تفسیر و تبیین و تعلیم مفاهیم قرآن تمامی مردم را به سوی کمال هدایت می‌کنند، چنانچه حضرت امام محمد باقر علیه السلام می‌فرمایند: «فَإِنَّمَا عَلَى النَّاس أنْ يَقْرَءُوا الْقُرْآنَ كَمَا أَنْزَلَ فَإذَا احْتَاجُوا إِلَى تَفْسِيرهِ فَالاهْتِدَاءُ بَنَا وَ إِلَيْنَا»[۳]«وظیفۀ مردم است که قرآن را آن گونه که نازل شده است قرائت کنند؛ ولی اگر به تفسیر آن نیاز داشتند، هدایت به آن بر عهدهٔ ما و به سوی ماست».
اهل بیت علیهم السلام علاوه بر اینکه جایگاه ویژه‌ای در تفسیر آیات قرآن کریم داشتند، در تربیت مفسران و معلمان قرآن نیز جایگاه بسیار والایی داشتند، چرا که یکی از مهمترین سیره‌های معصومین علیهم السلام، تعلیم و تربیت مفسران و معلمان قرآنی بوده است که برای فهم و درک و تفسیر آیات قرآن کریم و نیز استنباط مسائل شرعی از آیات قرآن کریم، شاگردانی را پرورش داده که به آنان اجازه می‌دادند که از آیات قرآن کریم، احکام و مسائل شرعی استخراج کنند، به عنوان نمونه مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام به ابن عباس در زمینه تفسیر و تعلیم قرآن آموزش می‌دادند، و نیز حضرت امام محمد باقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام شاگردانی مانند زرارت بن اعین و یونس بن عبدالرحمان و مومن الطاق و ابن یعفور را به عنوان معلم و مفسر قرآن پرورش دادند. حضرت امام جعفر صادق علیه السلام می‌فرمایند:«إنّما علَينا أنْ نُلْقيَ إلَيكُمُ الاُصولَ ، و علَيكُم أنْ تُفَرِّعوا»[۴]«ما وظيفه داريم اصول را براى شما بگوييم و شما موظفيد فروع را از آنها استخراج كنيد».
یکی از نمونه‌های آموزش استخراج احکام شرعی از آیات قرآن کریم توسط اهل بیت علیهم السلام، در روایتی است که عبدالأعلی مولی آل سام از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نقل می‌کند که چنین است:«قلتُ لأبي عبدِ اللّه ِ عليه السلام : عَثَرتُ فانقَطَعَ ظُفُرِي فَجَعَلتُ عَلى إصبَعِي مَرارةً، فَكيفَ أصنَعُ بالوُضوءِ ؟ قالَ : يُعرَفُ هذا و أشباهُهُ مِن كتابِ اللّه ِ عزّ و جلّ «مَا جَعَلَ عَلَيْكُم في الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ» اِمسَحْ علَيهِ»[۵]«به امام صادق عليه السلام عرض كردم : پايم لغزيده و ناخنم كنده شده و روى انگشتم ضماد گذاشته ام؛ حالا چگونه وضو بگيرم؟ حضرت فرمود : [حكم ]اين موضوع و امثال آن از كتاب خداوند عزّ و جلّ دانسته مى شود . خداوند فرموده است : «و براى شما در دين، هيچ تنگنايى قرار نداده است». روى همان [ضماد]مسح كن».
نتیجه‌گیری: اهل بیت علیهم السلام به عنوان عِدل و مبیّن و مفسّر قرآن کریم هستند، چرا که دایره علم آنها نامحدود و لایتناهی است و دارای علم خدادادی هستند و به خاطر همین، جایگاهی بسیار اساسی و کلیدی را در تفسیر و تبیین قرآن بر عهده دارند و در زمان حیات خویش این رسالت و مسئولیت بسیار بزرگ را به بهترین شکل ممکن انجام داده‌اند، به گونه‌ای که علاوه بر تفسیر و تبیین قرآن، شاگردان زیادی را نیز به عنوان مفسّر و مبیّن قرآن پرورش داده‌اند و به آنان چگونگی استخراج و استنباط احکام و مسائل شرعی از آیات قرآن کریم را نیز آموزش داده‌اند.
پی نوشت
[۱] بصائر الدرجات، محمد بن حسن صفار قمی، صفحه ۱۹۴
[۲] مستدرک الوسائل، میرزا حسین بن محمد تقی نوری، جلد ۴، صفحه ۲۳۶
[۳] تفسیر فرات کوفی، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم کوفی، صفحه ۲۵۸
[۴] وسائل الشیعه، محمد بن حسن حر عاملی، جلد ۱۸، صفحه ۴۰
[۵] تهذیب الاحکام، ابی جعفر محمد بن حسن طوسی، جلد ۱، صفحه ۳۶۳