محرم و مراسم عزاداری امام حسین(ع)یک فرصت تربیتی برای خانواده، کودکان وجامعه است.
به راستی چرا و بر چه اساسی، عزاداران حسینی به خواست خود به مجالس سوگواری امام حسین (ع) می‌روند، لباس سیاه بر تن می‌کنند، بر سر و سینه می‌زنند و اشک می‌ریزند؟ با پاسخ به این پرسش، چرایی عزاداری و گریه برای امام حسین (ع) روشن می‌شود. پاسخ نهایی در مهر و محبت مردم به امام حسین (ع) نهفته است؛ چراکه تا وقتی محبت کسی در دل انسان نباشد، عزاداری و گریه برای مرگ او معنا ندارد، و این مهر هرچه بیشتر و عمیق‌تر باشد، سوگواری نیز شدیدتر و ماندگارتر است. درباره امام حسین (ع) نیز چنین است، و محبت ایشان تا عمیق‌ترین جای دل و جـان عـزادارانش راه یافته. عزاداران امام حسین (ع) بر اساس پیوند عمیـق عـاطفی، مراسم عزای حسینی و اربعین حسینی را هر سال باشکوه‌تر از قبل برگزار می‌کنند، و این همه تجلی ایـن فرموده رسول خدا (ص) است: «اِنَّ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام حَرارَةً فى قُلُوبِ الْمُؤمنینَ لا تَبْرُدُ اَبَداً»؛ «برای شهادت حسین در دلهـای مؤمنان حرارتی است که هرگز سرد و خاموش نمی‌شود».(۱)
برگزاری عزاداری برای امام حسین (ع) در طول تاریخ، موجب زنده نگاه داشتن نهضت عاشورا و پیام‌های آن است و فرصتی مناسبی را فراهم میکند تا مرثیه همگان با شخصیت و نهضت سیدالشهدا و نیز با معارف اسلامی آشنا شوند. به این ترتیب عزاداری امام حسین (ع) آثار، فواید و کارکردهای بسیار مهمی در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دارد. بی گمان شناخت این کارکردها و آثار سبب می‌شود تا آگاهی عمیقی درباره چرایی عزاداری و گریه برای امام حسین (ع) حاصل شود. از این رو به بیان مهم‌ترین کارکردها و آثار عزاداری و گریه برای امام حسین (ع) می‌پردازیم؛
۱. زنده نگاه داشتن نهضت عاشورا و پیام‌های آن
عزاداری و گریه برای امام حسین (ع) در مهم‌ترین کارکرد خود، سبب شده است که همواره یـاد، نام و پیـام هـای نهضت عاشورا زنده و جاوید بماند و آموزه‌های آن به همه مردم انتقال یابد. از‌ایـن طریق همه انسانها، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، در طول تاریخ، با آموزه‌هایی چون ستم‌ستیزی، آزادگی، شهادت‌طلبی، ایثار و حقیقت‌جویی آشنا شده‌اند. در این باره‌ایـن سخن از یک نویسنده غربی بسیار جالب توجه است: «اگر مورخین ما حقیقت این روز (عاشورا) را می‌دانستند و درک می‌کردند که عاشورا چه روزی است، ایـن عـزاداری را مجنونانه نمی‌پنداشتند؛ زیرا پیروان حسینی به واسطه عزاداری حسینی می‌دانند که پستی و زیردستی و استعمار و استثمار را نباید قبول کرد؛ زیرا شعار پیشرو و آقای آنها ندادن تن به زیر بار ظلم و ستم بود».(۲) سوگواری و گریه برای امام حسین (ع)، رفتاری احساسی و هیجانی، و در همان حال آگاهانه، و به یاد بزرگ مردی است که برای احیای دین و اجرای عدالت، در سخت‌ترین شرایط، مردانه ایستاد و هر مصیبت و مظلومیتی را به جان خرید. به همین ترتیب ایـن سوگواری و گریه، شخصیت فرد عزادار را به شخصیت عظیم چنـان انسان وارسته‌ای پیوند می‌زند و اهداف و آرمان‌های او را در عمق جانش پایدار میکند. فرد عزادار با سوگمندی و گریه برای امام حسین (ع) آشکارا اعلام میکند که او نیز به ایشان و نهضت و آرمانهایشان وفادار است و در میدان عمل نیـز وفاداری خود را ثابت میکند. در واقع در سوگ شهدای کربلا تجدید بیعت با عاشورا و فرهنگ شهادت، و تغذیه فکری و روحی با این مکتب است و اشک ریختن، نوعی امضا کردن پیمان و قرارداد مودت با سیدالشهداست.(۳)
۲. معرفی الگوهای راستین و ایجاد پیوند عمیـق عـاطفی با آنـان
عـزاداران حسینی، با شرکت در مراسم عزای امام حسین (ع) و یاران باوفایشان، با آنان و شخصیتشان آشنا می‌شوند و آنان را انسان‌های کاملی می‌یابند که دارای صفات پسندیده‌ای چون صبر، وفا، استقامت و از خودگذشتگی بوده‌اند که می‌توانند برای همه انسانها اسوه باشند. مهمتر اینکه عزاداران به یاد مظلومیت و مصیبت ایشان، به سوگ می‌نشینند، و عزاداری می‌کنند و از این طریق، معرفت‌شان را با پیوندی عاطفی و عمیق استحکام می‌بخشند. بر این اساس حضور عزاداران در مراسـم عـزای حسینی، به تقویت عواطف و شناخت آنان می‌انجامد، و سبب می‌شود آنان بکوشند در رفتارهایشان نیز شبیه به همان کسانی باشند که برایشان عزاداری می‌کنند. هنگامی که عـزاداران بـه یـاد وفاداری ابوالفضل العباس یا آزادگی حر بن یزید ریاحی اشک می‌ریزند، ناخودآگاه خواهند کوشید تا آزادمرد و وفادار، و از نامردمی به دور باشند.(۴) از سوی دیگر، عزاداران یزید و یزیدیان را نیز می‌شناسند و احساس تنفر از آنها در دلشان ریشه می‌دواند. به این ترتیب عزاداری امام حسین (ع) در عمل، به تحقق «تولا» و «تبرا» می‌انجامد؛ به ویژه آنجا که عزاداران خطاب به مقتدای خود اعلام می‌کننـد: «اِنّی سِلْمٌ لِمَنْ سالَمَکُمْ وَحَرْبٌ لِمَنْ حارَبَکُمْ وَ وَلِیُّ لِمَنْ والاکُمْ وَ عَدُوُّ لِمَنْ عاداکُمْ»؛(۵) «مـن در صلحم با هر آنکه با شما در صلح است، و در ستیزه‌ام با هر آنکه در جنگ با شماست. دوست دوستان شما، و دشمن دشمنانتان هستم».
۳. تعلیم معارف دینی
مجالس عزاداری امام حسین (ع) فرصتی ارزشمند است تا واعظان و سخنوران، با بیان احکام و مباحث شرعی، اخلاقی و اعتقادی، عزاداران حسینی را با معارف دینی آشنا کنند؛ چنان که انگیزه اصلی امام حسین (ع) از قیام خونینش، احیای دین و احکام الهی بود.
۴. ایجاد معنویت در جامعه
شرکت در مراسم عزاداری برای امام حسین (ع)، آرامش و لذت خاصی به عزاداران می‌بخشد. این آرامش در واقع ناشی از فضای ویژه‌ای است که بر مجالس عزای حسینی حاکم است. در این مجالس، سخن از دیانت، حقیقت و مظلومیت، با اشک و سوز همراه می‌شود و جان‌های خسته از زندگی‌های روزمره را دگرگون میکند. در نتیجه عـزاداران احساس پاکی، سبکباری، لطافت و معنویت می‌کنند و به درجاتی از تزکیه و پالایش روحی دست می‌یابند. البته سزاوار است که عزاداران پس از خروج از مجالس عزا نیز مراقـب اعمال خود باشند تا از آن درجات معنوییشان کم نشود.
۵. آرامـش روحی و روانی
عزاداران امام حسین (ع) با حضور در مراسم عزاداری آن حضرت، به واقع خود را مصیبت‌زده و داغدار ایشان می‌یابند، گریه و بی تاب می‌کنند؛ اما این حزن عمیق، تاثیرات روانی بسیار مطلوبی بر روی آنها خواهد داشت. از نظر فردی، گریه‌های عزاداران، آنان را تخلیه هیجانی میکند، به آرامـش روحی و روانی می‌رساند، اشک، دل را سیراب میکند، عطش روح را برطرف می‌سازد و باعث صفای باطنی می‌شود. (۶) بی گمان، شرکت کنندگان در عزاداری امام حسین (ع) آرامشی ویژه و لذتی خاص را تجربه می‌کنند. غمی که وجودشان را پر میکند، با غم و غصه‌های زندگی روزمره متفاوت است؛ غم معنویت، غم آخرت و غم مظلومیت است. این غمی است که به حرکت می‌انجامد و کنش اجتماعی افراد را بیشتر میکند. ایـن غـم، نـه تنهـا تبدیل به عاملی نابهنجار در زندگی افراد نمی‌شود، بلکه در مواردی نقش درمانی ایفا میکند، و به زندگی نشاط می‌بخشد.(۷) از این رو کسانی که حضور در مجالس عزاداری امام حسین (ع) را تجربه کرده‌اند، هرگز از تکرار و استمرار آن دل زده نمی‌شوند؛ باید توجه داشت که حضور عزاداران حسینی در مجالس، از روی اختیار، رغبت و آگاهی است. چنان که حزنشان نیز خودخواسته و آگاهانه است. به همین دلیل این حزن ممدوح و مطلوب به شمار می‌آید در حالی که بی گمان در هیچ مجلس یادبود و بزرگداشت دیگری، وضع بدین گونه نیست.
اِنَّ الحُسين مِصباحُ الْهُدي وَ سَفينَة النِّجاة
امام حسين(ع) ازازل همان چراغ هدایتی است که مسیرهدایت به صراط مستقیم راروشن کردند. هرکس درهر زمان و مکانی توفیق هدایت به سوی صراط مستقیم را یافت مدیون امام حسین و وجه مصباح هدایتی حضرت است. محرم و مراسم عزاداری امام حسین(ع) یک فرصت تربیتی برای خانواده، کودکان وجامعه است، نباید این عقیده وجود داشته باشد که همه این ها یک مراسم مذهبی و فرصتی برای رسیدن به ثواب است، بلکه محرم و عاشورا یک گنجینه بزرگ فرهنگی و تربیتی است که همه باید ازاین فرصت استفاده کنند.
۱. محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج۱۰، ص۳۱۸.
۲. هاشمی نژاد، سیدعبدالکریم، درسی که حسین به انسانها آموخت، ص٤٥١.۴.
۳. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۳۸۲.۵.
۴. کاویانی، محمد، روان شناسی عزاداری، تعالیم اخلاقی و عرفانی امام حسین (ع)، ص۳۵۴-۳۵۵.۹.
۵. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، ص۳۳۰.
۶. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۳۸۲.۱۱.
۷. کاویانی، محمد، روانشناسی عزاداری، تعالیم اخلاقی و عرفانی امام حسین (ع)، ص۳۵۰-۳۵۱.۱۲.