با توجه به اين كه آيات قرآن كريم داراي ناسخ و منسوخ مي باشد، تكليف آيات منسوخ شده چيست؟ آيا هنوز فايده اي دارند؟ مانند اين كه خداوند مي فرمايند: (هرگاه شراب خواري كرديد به نماز نزديك نشويد) و در جاي ديگر شراب خواري را حرام مي داند. پس با اين حساب آيه ي اول منسوخ و فايده ندارد. پس چگونه كل قرآن كريم حجت است، در حالي كه آيات منسوخ بي فايده است ؟
پاسخ:
يكي از مواردي كه در ميان علماء قديم و جديد، مورد بحث و مناقشه قرار گرفته است، بحث از ناسخ و منسوخ است.
مسئله ناسخ و منسوخ در احاديث نيز مطرح شده است و ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ به مفسرين تأكيد مي كردند كه در تفسير قرآن كريم ناسخ و منسوخ را جدا نمايند.(1) امّا از اين نكته غافل نباشيم كه ناسخ و منسوخ در قرون اوليه ي اسلام شامل عمومات و تقييد مطلقات قرآن كريم مي شد و به معناي از بين رفتن حكم سابق نبوده است كه امروزه از نسخ اين گونه برداشت مي شود.
حقيقت نسخ به معناي مطلق تغيير حكم سابق است.(2) لذا لازم است ناسخ و منسوخ هر دو حكم شرعي باشند و حكم سابق به گونه اي باشد كه بر حسب ظاهر اقتضاي تداوم داشته باشد و تنها با تشريع حكم لاحق برداشته شود، چنين نسخي در قرآن كريم وجود ندارد. چون تنافي احكام وجود ندارد و هر گونه تجديد نظر در ساحت قدس الهي راه ندارد.
و اگر نسخي را در شريعت بپذيريم، نسخ ظاهري است نه واقعي، بدين معنا كه حكم سابق به حسب ظاهر اقتضاي تداوم داشته. ولي در واقع، حكم سابق از همان نخست محدود به زمان بوده كه اين محدوديت در آن موقع بيان نشده و در هنگام پاياني حكم اعلام مي گردد.
اين را تأخير بيان از وقت خطاب تا هنگام حاجت گفته اند. و داراي حكمتي مانند آرامش نفس بر تداوم عمل به تكليف سنگين مي باشد.(3)
برخي از آياتي كه تصور منسوخ بودن مي رود، به خاطر تغيير موضوع، حكمش تغيير پيدا كرده است و اگر موضوع دوباره بر گردد، حكم اوليه باقي است. براي مثال اگر در كشوري حكومت اسلامي بر پا شود و مردم به خوردن شراب معتاد شده باشند حاكم اسلامي مي بايست بر اساس آيات قرآن كريم كه به صورت تدريجي تحريم شراب را بيان كرد، در آن كشور اجرا كند. يعني در مرحله ي اول مضرات و گناهان آن را بر شمارد و در مرحله ي بعدي زمان خواندن نماز منع نمايد و بعد از فرهنگ سازي تحريم كند. اين عمل را نسخ نمي گويند، بلكه اجراي تدريجي احكام الهي در جامعه است(4) و لذا امروز هم نماز خواندن با حالت مستي جايز نمي باشد.
يعني با فراهم شدن آن موضوع حكم بر مي گردد، لذا علما معاصر مانند حضرت آيت الله معرفت به طور كلي و حضرت آيت الله خوئي، (به جز يك مورد قائلند كه نسخ واقعي در قرآن اتفاق نيفتاده است)، نسخ را مخالف حكمت الهي و منافات با ساحت قدس خداوند مي دانند.
چون قرآن كريم زنده و جاويدان است و تك تك آيات آن كاربرد علمي و عملي دارد. اگر تفسير نادرستي از آيه مطرح مي شود. خطاي فهم بشري است نه الهي.(5) هر چند برخي از علما قائلند كه منسوخ در قرآن كريم وجود دارد و ايرادي به قرآن كريم وارد نيست. چون بر اساس مقتضيات زمان و ظرفيت مخاطب احكام و قوانين بيان شده است و تلاوت آن داراي ثواب و اثرات معنوي است.(6)
در نتيجه نسخ واقعي در قرآن كريم اتفاق نيافتاده است و اگر در برخي آيات احتمال نسخ مي رود، به خاطر عدم تفسير درست آن است و اگر تأخير بيان بوده به خاطر افتادگي براي تكاليف مشكل تر بود. و اگر هم در يك زماني به خاطر مقتضاي آن كاربرد نداشته باشد در زمان ديگر يا با تغيير موضوع كاربرد پيدا مي كند.
پاورقی:
1. تفسير عياشي، ج1، ص12.
2. مفردات راغب اصفهاني، ذيل واژه نسخ.
3. علوم قرآني، معرفت، ص230 ـ 225.
4. معرفت، محمد هادي، التمهيد، انتشارات التمهيد، ج2، ص296.
5. البيان، في تفسير قرآن، خويي، فصل نسخ.
6. مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، ج1، ص394. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان، ج1، ص381.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات