سیره‌ی پیامبر اکرم در سخن گفتن

رهروان ولایت ـ کیفیت و نوع سخن گفتن با دیگران، نشانه‌ی میزان خردمندی و حدّ و حدود شعور و ادب انسان است؛ در این نوشتار، با مراجعه به منابع اسلامی اشارتی به سیره‌ی حضرت رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مورد سخن گفتن داریم، تا در این موضوع که مورد ابتلای همگان است بتوانیم به آن حضرت اقتدا کنیم.

کلام مفید و مربوط
بسیاری از سخنان که بر زبان جاری می‌شود، کم فایده و بیهوده است، سزاوار است که انسان خود ساخته، بر زبان و گفتار خود، کنترل و مراقبت داشته باشد. پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) زبان خویش را نگه می‌داشت و سخن نمی‌گفت، مگر در اموری که به آن حضرت مربوط باشد، یا سودمند باشد، وقتی هم سخنی می‌فرمود، الفت‌بخش و وحدت آفرین بود، نه عامل تفرقه و موجبات بددلی و کدورت افراد، نسبت به یکدیگر را فراهم آورد.[1]

در سطح مخاطبین
فرد خردمند در سخن گفتن، سطح فکر و میزان معلومات طرف مقابل را در نظر می‌گیرد. زیرا سخنان نامناسب با عقل و فکر مخاطبین، هم سبب خستگی و ملامت آنان از گوش دادن می‌شود، و هم آنان را به برداشت‌های غلط یا اندیشه‌های انحرافی می‌کشاند. پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) با آن‌که عقل کل بود و عالم به همه اسرار و معارف، اما در سخن گفتن، سطح شعور و ظرفیت مخاطبین را می‌سنجید.
امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: «رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) هرگز با مردم، با عمق عقل و درک خود سخن نگفت و می‌فرمود: ما پیامبران، ماموریم که با مردم به‌اندازه‌ی عقل آنان حرف بزنیم».[2]
این شیوه، برای همه‌ی کسانی‌که با سخنرانی، تدریس و تالیف با مردم مرتبط می‌باشند، الگوی مناسبی‌ست، تا از سخن و نوشتاری روشن، مفهوم و مردمی استفاده کنند و به‌ راحتی با مخاطبین ارتباط برقرار کنند.
از دیگر ویژگی‌های سخنان پيامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌توان به روشن، گویا و واضح بودن آن اشاره کرد چنان‌که هر شنونده‌ای آن را می‌فهمید و درک می‌کرد.[3]

هنر گوش دادن
صبوری و تحمل، گاهی هم در بعد گوش دادن به سخنان دیگران تبلور پیدا می‌کند. افراد عجول و کم‌ظرفیت تنها دوست دارند حرف بزنند، نه تحمّل گوش دادن دارند، نه حوصله‌ی این‌که تا پایان یافتن سخنان طرف، تحمل و سکوت کنند. پیامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) حتی اصحاب خود را تربیت کرده بودند که حرف گوینده را تا پایان گوش می‌دادند و ساکت بودند تا از سخن گفتن فراغت یابد، و هم خود آن حضرت هرگز کلام کسی را قطع نمی‌کرد.[4]

سخن با تبسّم
از نشانه‌های حسن خلق، آمیختن سخن با لبخند است. هم جاذبه می‌آفریند، هم سخن را دل‌نشین‌تر می‌سازد. سخنان  پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمیخته با تبسمی ملیح و دل‌نشین بود. گاهی هم با دیگران، با گفتار خویش، مزاح و شوخی می‌کرد، و با این کار آنان را مسرور و خرسند می‌ساخت.[5]

خلاصه‌گویی
پرحرفی، همیشه برای مخاطب آزاردهنده‌ و خسته کننده‌ است. سخنرانی‌های طولانی موجب گریز افراد از جلسات مذهبی، یا نماز جمعه و مجالس وعظ می‌گردد. اما پیامبر اکرم همه‌ی کلماتش نور و حکمت و آموزنده بود، خطبه‌هایش کوتاه باشد و با مضامین عالی بود و کمترین سخن بیهوده و غیر لازم نداشت.[6]

هم‌دلی و هم‌زبانی با مردم
از جلوه‌های دیگر مردم‌داری و مردمی زیستن آن حضرت، این بود که در جلساتی که با مردم سخن می‌گفت، در سخن‌گفتن با آنان همراهی می‌کرد و در طرح مشکلات اجتماعی و مسائل روزمره و گرفتاری‌های زندگی، یا طرح موضوعات دینی و دنیوی و اخروی با آنان هم‌سخن می‌شد، نه آن‌که خویش را جدا از مردم حساب کرده و در گفتگوها با مردم همراهی نکند.
«زید بن ثابت» نقل می‌کند: «هر گاه نزد پيامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌نشستیم، اگر سخنی در یاد آخرت می‌گفتیم با ما هم‌سخن می‌شد و اگر درباره دنیا سخن می‌گفتیم، با ما هم‌کلام بود و اگر درباره خوردنی و آشامیدنی صحبت به میان می‌آمد، باز با ما هم‌صدا می‌شد و همین‌طور در موارد دیگر».[7] هم‌چنین گاهی برای آن‌که سخنش کاملاً برای طرف مقابل واضح و بی‌ابهام باشد، آن را سه بار تکرار می‌فرمود.[8]

کنترل زبان در حال خشم
یکی از خصلت‌های بازر پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) این بود که دیرتر از همه خشمگین می‌شد و زودتر از همه گذشت می‌کرد. در حال خشم و رضا نیز یکسان سخن می‌گفت. یعنی نه رضا و خرسندی، او را به گزافه‌گویی و تملّق می‌کشاند و نه عصبانیت او را از مرز حق بیرون می‌برد. پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در حال رضا و غضب، چیزی جز حق نمی‌گفت.[9] و این تنها انسان‌های باتقوا و دارای اراده‌ای قوی هستند که می‌توانند در حال غضب، حق و باطل را به هم نیامیزند.

این موارد گوشه‌هایی از «اخلاق کریمه» پیامبر خاتم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) است که از سوی خداوند به «خلق عظیم» ستوده شده است و بجاست که پیروان او در رفتار و گفتار، از مولا و مقتدای‌شان پیروی کنند و در سخن گفتن‌ رضای الهی، مردم‌داری، روشن‌گری، صبوری را رعایت کنند و کوتاه و جذاب و همراه با «ادب در گفتار» سخن گویند.

------------------------------------------------
پی‌نوشت:
[1]. «کانَ صلی الله علیه و آله یَخْزِنُ لِسانَه اِلاّ عَمّا یَعْنیهِ وَیُؤَلِّفُهُمْ وَلا یُنَفِّرُهِمْ»، بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، ج١۶، ص١۵١.
[2]. «ما کَلَّمَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله العِبادَ به کنه عَقْلِهِ قَطُّ، قالَ رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله اِنّا مَعْشَرُ الأنبیاءِ اُمِرْنا اَنْ نُکَلِّمَ النّاسَ عَلی قَدْرِ عُقُولِهِمْ»، همان، ص٢٨٠.
[3]. مکارم الاخلاق، طبرسی، ص ٢٣.
[4]. «مَنْ تَکَلَّمَ اَنْصَتُوا لَهُ حتّی یَفْرَغ ... وَلا یَقْطَعُ عَلی اَحَدٍ کلامَهُ»، بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403 ق، ج 16،ص 153
[5]. «کانَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله اِذا حَدَّثَ بِحَدیثٍ تَبَسَّمَ فی حَدیثِهِ»، سنن النبی، علامه طباطبایی، کتاب فروشی اسلامیه، تهران، ص ۴٨.
[6]. «کانَ اَقْصَرَ النّاسِ خُطبةً وَاَقَلَّهُ هَذَراً»، بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403 ق، ج١۶، ص٢٣٧. [7]. «أَنَّ النَّبِیَّ ص کُنَّا إِذَا جَلَسْنَا إِلَیْهِ إِنْ أَخَذْنَا بِحَدِیثٍ فِی ذِکْرِ الْآخِرَةِ أَخَذَ مَعَنَا وَ إِنْ أَخَذْنَا فِی الدُّنْیَا أَخَذَ مَعَنَا وَ إِنْ أَخَذْنَا فِی ذِکْرِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ أَخَذَ مَعَنَا فَکُلَّ هَذَا أُحَدِّثُکُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص.»، همان، ص 235
[8]. «کانَ رَسُول اللّه صلی الله علیه و آله اِذا حَدَّثَ الحدیثَ اَو سَأَلَ عَنِ الأمرِ کَرَّرهُ ثلاثاً لِیَفْهَمَ ویُفهَمَ عَنْهُ.»، مکارم الاخلاق، ص٢٠.
[9]. «وَ کانَ فِی الرِّضا وَالغَضَبِ لایَقُولُ اِلاّ حَقّاً»، سنن النبی، علامه طباطبایی، کتاب فروشی اسلامیه، تهران، ص٧۶.

مطالب مرتبط
برگی از سبك زندگی اجتماعی پيامبر اكرم(ص)
پیامبر رحمت، الگوی معاشرت
درس‌هايی از رفتار كريمانه پیامبر با کودکان