رضاخان چه اقدامات و احيانا خدماتي در ايران انجام داد؟

رضاخان چه اقدامات و احيانا خدماتي در ايران انجام داد؟ آيا كشف حجاب موفقيت آميز بود ؟

پاسخ:

از جمله سياست ها و اقداماتي كه رضاخان در طي دوره حكومت چندين ساله اش دنبال كرد اين بود كه با در اختيار گرفتن بخش عظيمي از بودجه كشور، ارتش گسترده و منظم سازماندهي كرد كه در طول حياتش مهم ترين پايگاه قدرتش به شمار مي آمد. او با استفاده از اين ارتش، به سركوب شورش ها و جنبش هاي محلي و قبيله اي پرداخت و اوضاع نا امن و آشوب زده را براي سيطره هر چه بيشتر خويش سامان بخشيد. در دوره رضا خان، تبليغات و تلاش هاي دولت روي موضوعاتي مانند مخالفت با اسلام و روحانيت، يك پارچگي ملي و ايران باستان متمركز بود. او تا تثبيت كامل قدرت خود، وظيفه اش را سر بلندي اسلام معرفي مي كرد و اعمال رياكارنه اي كه به واسطه آنها خود را مذهبي جلوه بدهد انجام مي داد . امّا هنگامي كه وارث تاج و تخت گرديد مخالفتش را با اسلام و نهاد مذهبي چون روحانيت به صورت آشكار اعلان كرد. الگوي رضا شاه كمال آتاتورك بود. او عقيده داشت كه براي نوسازي (مدرنيزاسيون) بايد به تغييرات ظاهري بپردازد لذا از ممنوع كردن پوشش و لباس بومي آغاز كرد و به كشف حجاب زنان روي آورد امّا به رغم اجبار و چادر از سر كشيدن ها نتوانست در اين خصوص موفق شود و با وجود تلاش گسترده رژيم رضا خان زنان مسلمان ايراني به حفظ حجاب اصرار ورزيده و مردم مسلمان و غيرتمند ايران در اين باره مقاومت كردند به ويژه در مشهد، با صداي بلند سر به اعتراض برداشتند اما به زودي سركوب شدند. در واقع كشف حجاب در ايران از يك سو نقطه اوج دخالت دولت در فرهنگ عمومي بود و از سوي ديگر نمايانگر سطحي ترين نگرش به غرب به عنوان الگوي پيشرفت بود. كشف حجاب رسماً در 17 دي ماه 1314ش اعلام گرديد و اجبار به ترك آن از اول فروردين 1315 ش آغاز شد . سفر رضا خان به كشور تركيه در سال 1312 نقطه عطفي در تثبيت باورهاي قبلي او مبني بر لزوم كشف حجاب بود. پاسبان ها در معابر عمومي و رفت و آمد، زنان چادري را كنترل كرده و براي برداشتن چادر آن ها اقدام نموده و چادر آن ها را گرفته و ضبط مي كردند. درباره ميزان موفقيت حكومت در امر كشف حجاب مي توان به مفاد نامه اي كه در سال 1322 از طرف وزير كشور به نخست وزير وقت نگاشته شده توجه نمود كه پس از شهريور 20 و شكستن قدرت مركزيت، زنان مجدداً به حجاب روي آوردند و يا حداقل زنان با حجاب دوباره در جامعه ظاهر شدند.(1) بعد از پرداختن به مسئله كشف حجاب بايد در ادامه يادآور شويم كه رضا خان با رويه ضد مذهبي كه دنبال مي كرد ناسيوناليسم را به عنوان ايدئولوژي مشروعيت بخش رژيم خود بر گزيد ناسيوناليسم رضاخان دو ويژگي بارز داشت اول، اين كه با بزرگ نمايي تاريخ ايران باستان سعي مي شد تمدن و تمام دوران حيات اسلامي ناديده گرفته شود و دوم اين كه با سرزنش آداب و رسوم، لهجه و زبان اقوام مختلف ايراني سياست يك پارچه سازي قومي ـ فرهنگي در ايران به عينيت برسد. در دوره رضا خان وضعيت كشاورزي به خاطر تصاحب و سلب مالكيت زمين هاي مرغوب از مالكان و صاحبان آن ها به گونه اي اسفناك گرديد كه در اين دوره حدود 95 تا 98% كشاورزان بدون زمين بودند . رضا خان با ضبط زمين هاي با ارزش، مقادير وسيعي از زمين هاي سواحل درياي خزر حدود 44 هزار سند مالكيّت را به نام خود صادر كرد. وضعيت دامداري كشور نيز با اسكان اجباري ايلات و عشاير رو به نابودي رفت و عشاير اسكان يافته كه منبع در آمد خود را از دست داده بودند به يكي از فقير ترين اقشار جامعه تبديل شدند. در دوره سلطنت رضا خان گسترش شبكه حمل و نقل مورد تشويق قرار گرفت زيرا از يك سو به فروش محصولات وارداتي خارجي كمك مي نمود و از سوي ديگر راه ها، به ويژه راه آهن بيشتر وسيله اي براي حصول اطمينان در زمينه اعمال كنترل سياسي، اقتصادي و نظامي دولت بود. توجه رضا شاه به ايجاد صنايع كمتر بود به طوري كه در طول سال هاي سلطنت او، ميزان كل سرمايه گذاري دولت در صنايع، با ميزان سرمايه گذاري در راه آهن برابر بود.(2) در دوره رضا شاه در سال 1312 ش. برابر با 1933 ميلادي امتياز انگليسي ها در زمينه نفت كه همان دارسي مشهور بود و 28 سال ديگر از آن باقي مانده بود تحت عنوان «الغاي امتياز دارسي براي استيفاي حقوق ملت ايران» لغو گرديد و به جاي آن قرار داد جديدي به امضا رسيد كه در مجموع به ضرر ايران بود . در قرارداد جديد مدت امتياز دارسي تا سال 1993 يعني زماني كه تصور مي شد منابع نفتي تا آن زمان پايان يافته است تمديد گرديد. در واقع اين امتياز ، قرارداد شصت ساله را به نود سال تمديد نمود و اين امكان و اجازه را به انگليسي ها داد كه نفت ما را تا نود سال به غارت ببرند. حكومت رضا خان و سلطنت او بر سه پايه ارتش، ديوان سالاري دولتي و دربار استوار بود و در واقع حكومت او بر پايه نيروي مردمي و اجتماعي نبود و همين امر زمينه سقوط او را فراهم كرد. ارتش پايگاه اصلي قدرت او و نظاميان، بهره مند ترين مردم از حكومت او بودند ارتش حدود يك سوم بودجه كشور را مي بلعيد . ديوان سالاري دولتي كه در دوره رضا شاه رشد چشم گيري داشت و اميدهاي مدرن شدن را براي عده اي خوش بين به دل افكنده بود دومين ركن قدرت رضا خان به حساب مي آمد . دوره سلطنت رضا شاه يكي از تيره ترين دوران هاي استبداد و سركوب در تاريخ ايران است . رضا خان در ابتداي سلطنت از همكاري مرداني قوي برخوردار بود، اما آن ها به تدريج حذف شدند و افرادي متملق و چاپلوس جايشان را گرفتند رضا شاه حتي مخالفان احتمالي بالقوه خود را از نظر دور نمي داشت . او افرادي چون تيمورتاش، داور، سردار اسعد و فيروز ميرزا را كه براي تحكيم حكومت او تلاش كرده بودند از بين برد. دربار ركن سوم قدرت رضا شاه بود او با مصادره اموال و زمين هاي مردم به ثروت كلاني دست يافت و اين ثروت پشتوانه درباري بود كه براي افراد مشتاق خدمت به خاندان پهلوي مقامات و مساعدت هاي سود آوري فراهم مي كرد.(3) در اين جا بايد خاطر نشان كنيم تغييراتي كه توسط رضا خان انجام گرفت و يا نوسازي هايي كه در راستاي مدرنيزاسيون دنبال شد اقتضاهاي دولت مقتدر و متمركز رضا خان بود يعني رضا شاهي كه مي بايست طبق خواسته انگليسي ها از پراكندگي قدرت در ايران جلوگيري و دولت متمركز را محقق نمايد همين اقتضا را داشت كه اقداماتي براي اضمحلال طوايف به عمل آورد يا دولت مطلقه رضا خاني كه بايد نوسازي مي كرد و طبق خواسته غرب در ايران مدرنيزاسيون را دنبال مي كرد . البته با اين همه رضا خان اقداماتي در طي دوره حكمراني مطلقه خود داشته است چرا كه فقر و فلاكت جامعه ايران و عقب ماندگي كه با آن دست و پنجه نرم مي كرد زمينه مناسبي براي گسترش ماركسيسم و كمونيسم بود و ترديدي نيست كه انگليسي ها كه منافع حياتي در ايران داشتند اين موضوع را مورد لحاظ قرار داده بودند و به خاطر اين ملاحظات رضا شاه ازسال 1930م (1305ش ) تا زمان تبعيدش و كنار گذاشتن وي از قدرت كه در سال 1320 ش انجام گرفت به شدت سرگرم يك برنامه جاه طلبانه نوسازي اقتصادي و كنترل دولت بر اقتصاد حاكم شد . البته بسياري از اقدامات اقتصادي او هم مثل اقداماتي كه در زمينه هاي ديگر به عمل آورد مبتني بر الگوي اقدامات آتاتورك در تركيه بود. در مجموع اقداماتي كه رضا خان انجام داد را نمي توان خدمات رضا خان ناميد بلكه خيانت هاي رضا خان آن قدر زياد است كه اقدامات و تغييرات او در مقابل آن ناچيز است و تاريخ بر اين مطلب گواهي مي دهد.

پاورقی:

1. رک: فراتی، عبد الوهاب، سیاست فرهنگی ایران در دوره رضا خان، از مجموعه مقالات در آمدی بر ریشه های انقلاب اسلامی، ص 90ـ 102.
2. ر. ک: فوران، جان، مقاومت شکننده، ترجمه تدین، احمد، ص308 و رک: نیکی کدي، ریشه های انقلاب اسلامی ایران، نشرفرهنگ اسلامی، ص، 177.
3. آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، نشر نی، ص 173.

منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات