چکیده: در میان مجموعه‌هاى حدیثى، كلامى و تاریخى، موضع ابن‌ابى‌الحدید معتزلى در شرح نهج‌البلاغه درباره ایمان ابوطالب جالب است. وى روایت‌ها و استدلال‌هاى اهل‌سنت و شیعه را در كنار هم نقل مى‌كند تا خواننده خود به داورى در این موضوع بپردازد.
یکی از مباحث اختلافی بین شیعه و اهل سنت «ایمان ابوطالب» به پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) است. اهل سنت، منکران ایمان ابوطالب هستند و به روایاتی استدلال کرده‌اند که نشان از عدم ایمان آوردن ابوطالب و پافشاری وی به آیین اجداد خویش حتی تا لحظه مرگ دارد. اما شیعه با توجه به روایات اهل بیت(علیهم‌السلام) بر این مطلب اجماع دارد که ابوطالب به رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) ایمان داشت. علمای شیعه علاوه بر پاسخ به استدلالات منکران، دلایل خویش بر ایمان ابوطالب را ذکر کرده‌اند.
در میان مجموعه‌هاى حدیثى، كلامى و تاریخى، موضع «ابن‌ابى‌الحدید معتزلى» در شرح نهج‌البلاغه درباره ایمان ابوطالب جالب است. وى روایت‌ها و استدلال‌هاى اهل‌سنت و شیعه را در كنار هم نقل مى‌كند تا خواننده خود به داورى در این موضوع بپردازد. لیکن وی در نهایت نظر شیعه را ترجیح می‌دهد.
بیان دیدگاه اهل سنت
ابن‌ابى‌الحدید، نخست به دیدگاه اهل سنت درباره ابوطالب اشاره کرده و می‌گوید آنان با توجه به احادیث زیر که خودشان نقل کرده‌اند، معتقد شده اند که ابوطالب ایمان نداشته و در حال شرک از دینا رفته است، از جمله این احادیث مواردی را بدین شکل اشاره میکند:
1. خوددارى ابوطالب از گفتن شهادتین هنگام مرگ؛
2. نزول پاره‌اى آیات درباره او؛
3. روایت منسوب بهامیرالمومنین(علیه‌السّلام) كه پس از مرگ ابوطالب به پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) گفت: عموى گمراه تو از دنیا رفت با او چه كنم؟
4. نماز نخواندن ابوطالب؛
5. ارث نبردن على(علیه‌السّلام) و جعفر از میراث ابوطالب، به دلیل آن كه آن‌ها (بر خلاف پدر) مسلمان بودند؛
6. روایت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) درباره جایگاه آخرتى ابوطالب در كنار آتش؛
7. عدم استغفار حضرت براى ابوطالب؛
بیان دیدگاه شیعه
سپس بدین شرح به نقل دیدگاه شیعه و معتزله مى‌پردازد:
1. بر زبان آوردن شهادتین به صورت آهسته؛
2. اجازه یافتن پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) براى شفاعت او بر پایه روایتى از امیرالمومنین(علیه‌السّلام)؛
3. حشر وى در قیامت در سیماى پیامبران و اُبهَّت پادشاهان؛
4. سزاوارى آتش براى كسى كه ایمان ابوطالب را منكر است؛
5. سنگین‌تر بودن ایمان ابوطالب نسبت به ایمان همه مردم و این كه امیرالمومنین(علیه‌السّلام) به نیابت از او حج انجام مى‌داد؛
6. تصدیق پیامبر به راست‌گویى در نبوت؛
7. سخنى از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) كه ابوطالب سرپرست یتیم در بهشت است؛
8. اظهار محبت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به عقیل به جهت ابوطالب؛
9. تشبیه وى به اصحاب كهف كه ایمانشان را مخفى كردند؛
10. اعلام درگذشت ابوطالب از سوى جبرئیل به پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و این‌كه مكه را ترك كند؛
11. اعلام رضایت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) از او؛
12. غسل ابوطالب به فرمان پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و وعده استغفار؛
13. یاد‌كردن پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) از او؛
14. سخن ابوبكر مبنى بر این كه اسلام ابوطالب، مایه روشنى چشم پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود؛
15. بقاى فاطمه بنت اسد كه مسلمان بود، در قباله همسرى ابوطالب؛
16. محبت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به او؛
17. مخدوش بودن روایتى كه وى را جهنمى مى‌خواند؛
18. آگاهى از فضایل پیامبر كه در وقت ازدواجِ آن حضرت با خدیجه بر زبان راند؛
19. مضمون اشعار او؛ که بیان کننده تقیه ابوطالب است.
ابن ابى الحدید در پایان، درباره ایمان ابوطالب با اشاره به دیدگاه شیعه مى‌نویسد: به نظر ما، روایت‌هایى كه شیعیان از اسلام ابوطالب حكایت مى‌كنند، ارجح است؛ زیرا آن‌ها حكمى ایجابى را ادعا مى‌كنند و براى اثبات آن نیز گواهى مى‌آورند؛ در حالى كه ما بر نفى، دلیل مى‌آوریم و هنگامى كه مدعا، نفى حكم باشد، شهادت معنا ندارد؛ زیرا شهادتى كه در هر دو سوى قضیه با هم قرار گرفته، هنگامى است كه مدعاى طرفین اثباتى باشد.[1]
ابن ابی الحدید اشعاری نیز در مدح ابوطالب گفته است که مضمون چند بیت او این است: اگر ابوطالب و فرزند او (علی) نبود، قامت دین اسلام استوار نمی گشت. او خود در مکه به پیغمبر پناه داد و از وی حمایت نمود، و فرزندش (علی) در مدینه به دفاع از پیغمبر خود را به کام مرگ فرو برد.[2]
.........................................
برای مطالعه به کتب زیر مراجعه فرمایید:
1. ابوطالب حامی الاسلام/ باقر شریف قرشی.
2. ایمان ابی‌طالب/ شیخ مفید.
پی‌نوشت
[1]. شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 14، ص 262ـ276.
[2]. همان، جلد 14 ص 84.