چطور راوي همه دعای کمیل را حفظ کرده؟

دعاي كميل، ابوحمزه، عرفه كه دعاهايي طولاني هستند، چطور ممكن است كه راوي همه آنها را حفظ و بعد آن ها را مكتوب كرده باشد؟ آيا مي توان گفت ائمه آن دعا ها را به صورت مكتوب به اصحاب مي‌دادند؟

پاسخ:

حال دعا اشرف حالات انسان است، تعالي روح انسان به سوي عالم بالا و ارتباطي عاشقانه با خداست، هدف و مقصد تمام عبادات تحصيل اين حالت است چنانكه پيامبر اعظم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: «الدُّعاءُ مُخُّ العبادة، دعا مغز عبادت است»(1). دعا در لغت به معناي افتادگي و فروتني است(2) و در اصطلاح عرف عرب به استدعا (خواستن) تعبير شده است، اما در اصطلاح شرع به معناي عبادت و نيايش به كار مي‌رود كه يك قسم آن دعاي مأثور و وارد شده از معصومين است و يك قسم آن غير مأثور كه هر كس ممكن است به زبان خودش به هر شكل خدا را بخواند و در ضمن كلماتي، با خدا سخن بگويد،(3) اما اين نوشتار جستاري دربارة نحوه ضبط دعاهاي مأثور از طرف ائمه ـ عليهم السّلام ـ و ترديدها و سؤالهائي در اين باره مي‌باشد.
بررسي چگونگي ضبط دعاهاي طولاني توسط راويها به دو صورت انجام مي‌گيرد: الف: بررسي كلي، بدون در نظر گرفتن دعاي بخصوص و به عبارت ديگر آيا مي‌توان ادعا كرد كه اين دعاهاي طولاني به طور شايسته در ذهن راوي حفظ شده يا بر روي كاغذ در لحظه دعا مكتوب شده است يا نه؟
ب: بررسي تك تك دعاها به اين صورت كه فلان دعاي طولاني چگونه توسط راوي ضبط و به دست مردم رسيده است؟ و همين طور يكايك دعاهاي ديگر، در صورت اوّل كه شامل تمام دعاهاي طولاني و همچنين احاديث و خطبه‌هاي طولاني ائمه نيز مي‌شود. ضبط هم به صورت حفظ در ذهن وجود دارد و هم به صورت نوشتن و كتابت، البته اكثريت اين گونه روايتها به صورت نوشته ضبط مي‌شده نه حفظ در اذهان، چون امامان شيعه با احاديثي مانند فرموده پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ كه قيّدوا العلمَ بالكتابة(4) همواره پيروان خود را به مكتوب و ماندگار كردن علوم خود دعوت مي‌كردند، و اين قضيه در مورد احاديث نيز جاري بود و راوييان مقيد بودند احاديثي را كه فرا گرفته‌اند به صورت نوشته ضبط كنند، و اعتمادي بر حافظة خود ننمايند چنانكه امام صادق ـ عليه السّلام ـ به ابو بصير مي‌فرمايد: عده‌اي از بصريان پيش من‌آمدند و احاديثي از من پرسيدند و آنها را نوشتند. شما چرا نمي‌نويسيد؟ بدانيد كه تا ننويسيد، هرگز حفظ نخواهيد كرد.(5)
با وجود اين تأكيد امامان شيعه بر كتابت از چند جهت وجود راوياني كه دائماً همراه امامان بوده‌اند كاملاً معقول است: اول اينكه، اقتضاي فصاحت و بلاغت كلام امامان اين بود كه كاتباني دائماً وجود داشته باشند تا آنچه از اين دهان فصيح و بليغ ايشان مي‌طراود، ضبط شود و هدر نرود. از اين رو عده‌اي تند نويس بودند كه گفتار بلند امامان را در همان ساعت القاء آن مي‌نوشتند مثلاً حارث اعور همداني بعضي از خطبه‌هاي حضرت علي ـ عليه السّلام ـ را در همان زمان ايراد خطبه مي‌نوشته است.(6)
دوم اينكه، هر امام در عصر خود گرچه حاكم كل ممالك اسلامي نبوده اما حاكم بخش عظيمي از مسلمانان (شيعيان) بوده و هميشه همراه حاكمان ممالك كوچك جهان كساني براي ضبط سخنان آنان وجود داشته تا چه رسد به امامان شيعه.
سوم اينكه: گذشته از فصاحت و بلاغت كلام ائمه و گسترة حكومت آنها در ممالك مسلمين، سخنان آنان به اعتقاد شيعه در احكام و حلال و حرام زندگي انسان دخالت دارد و شرع مقدس تشيع را تشكيل مي‌دهد. از اين رو راويان احاديث در حفظ و صيانت از گفته‌هاي امامان اهتمام بسياري مي‌ورزيدند و در اين شرايط خود به خود نزديكترين افراد به ائمه تبديل به كاتبان سخنان ايشان مي‌شدند و همين دليل باعث مي‌شد تا بهترين اصحاب امامان و برترين شاگردان آنها جزء راويان حديث شوند . عبدالله بن زيد كه از اصحاب امام كاظم ـ عليه السّلام ـ است. مي‌گويد:‌جمعي از ياران ويژه اهل بيت آن حضرت، به محضرش شرفياب مي‌شدند و هنگامي كه امام كلمه‌اي مي‌فرمود و دربارة حادثه‌اي فتوا مي‌داد، آنان با دقت مي‌نوشتند(7) اين دليل مهمترين سبب براي اهتمام اطرافيان امامان براي كتابت سخنان ايشان مي‌شد. امّا اگر به هر دليل در حين دعا خواندن راويان موفق به كتابت دعا نمي‌شدند يا در موقع ديگر از امام مي‌خواستند كه دعا را دوباره بخوانند و يا از امامان بعدي آن دعا را طلب مي‌كردند، البته در ميان راويان حديث حافظاني با قدرت حافظة عجيب نيز وجود داشت، براي نمونه دربارة ابن عباس شاگرد حضرت علي ـ عليه السّلام ـ مي‌نويسند دربارة كلام عرب حافظة عجيبي داشت(8). گذشته از اين كلام هر چه داراي بلاغت و فصاحت بيشتر باشد بيشتر در حافظه مي‌ماند، مخصوصاً كلام ائمه كه در بالاترين حد از فصاحت و بلاغت است و به همين دليلِ فصاحت است كه مي‌گويند بسياري از مردم بسياري از خطبه‌هاي امام علي را حفظ بودند.(9)
اما بررسي صورت دوم يعني بررسي تك تك دعاها، در اين بررسي مي‌توان دعاها را به چند گروه تقسيم كرد، گروهي از دعاها به امر خود امام نوشته مي‌شد يعني امام املاء مي‌كرد و به راوي امر مي‌كرد كه بنويسد، مثل دعاي كميل كه حضرت علي ـ عليه السّلام ـ به كميل امر كردند (اكتب: بنويس)، گروهي از دعاها را امام مكرر مي‌خواند و به همين دليل راوي فرصت كافي براي ضبط دعا را داشته مثل دعاي ابو حمزه ثمالي كه امام سجاد اين دعا را هر سحر مي‌خواندند.(10)
و گروهي از دعاها در حضور راوياني خوانده مي‌شد كه وظيفه‌شان ضبط و حفظ سخنان ائمه بود، مثل دعاي عرفه كه دو تن از اصحاب نزديك و راويان معتبر همراه حضرت بودند(11) و دعا را نوشتند. و در آخر ناگفته نماند در مورد سخنان ائمه آنچه براي علماء اهميت فراواني دارد، درستي و مصونيت آنها از دست بردن در عبارتهاي احاديث است، بنابراين دربارة راويان صفاتي مثل راستگو بودن و حساسيت داشتن در ضبط و انتقال حديث بررسي مي‌شود، نه چگونگي ضبط. اما براي اطلاع بيشتر از وضعيت جمع آوري احاديث بلند، پژوهشگر محترم مي‌تواند به كتاب مصادر نهج البلاغه و اسناده يا مقدمة كتاب مفاتيح نوين و براي اطمينان از سند دعاها به كتب مصباح المتهجد شيخ طوسي و كامل الزيارات ابن قوليه رجوع كند.

پاورقی:

1. كتاب المحجة البيضاء، ج 2، ص 282، محسن كاشاني، دفتر انتشارات اسلامي.
2. مفردات راغب، باب دعا. راغب اصفهاني، ترجمه غلامرضا خسروي حسيني، انتشارات مرتضوي، ج اوّل، ص 761.
3. تحليلي بر دعاهاي انبيا در قرآن، محمد علي خزائلي، دفتر تبليغات، انتشارات گنج عرفان، ص 16، سال 83.
4. كتاب ترجمه ميزان الحكمة، محمد محمدي ري شهري، ترجمه حميد رضا شيخي، ناشر دار الحديث، ج 11، ص 5102، سال 79.
5. بحار الانوار، ج 2، ص 153، علامه مجلسي.
6. كتاب نهج البلاغه، با ترجمه گويا و شرح فشرده، زير نظر مكارم شيرازي، ترجمه آقايان امامي و آشتياني، ناشر مدرسه امام علي ـ عليه السّلام ـ ، ص 25.
7. مفاتيح نوين، مكارم شيرازي، ص 30.
8. كتاب الفقيه و المفسرون، دكتر ذهبي، دار الكتب الحديث، ج 1، ص 68.
9. كتاب نهج البلاغه، زير نظر مكارم شيرازي، ص 24.
10. كتاب مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي، قبل از دعاي ابو حمزه ثمالي.
11. مفاتيح نوين، مكارم شيرازي، قبل از دعاي عرفه.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات