- از نگاه دین، مسئولین در حکومت اسلامی خادمان مردم هستند، ولی در موارد نادری دیده می شود که کارگزاران در جمهوری اسلامی خود را ولی نعمت مردم دانسته و با سوء استفاده از منصب خود در صدد اعمال قدرت بر زیر دستان خود هستند.
انسان ها در دو حوزه فردی و اجتماعی نیازمند اخلاق هستند. مساله ی مهمی که فقدان آن در میان افراد جامعه و حتی در بین برخی کارگزاران حکومتی دیده می شود، به دلیل آنکه از سعه صدر برخوردار نیستند به محض شنیدن کوچک ترین انتقاد برآشفته می شوند و گاها از الفاظ نامناسب و غیر اخلاقی برای دفع و سرکوب کردن منتقدین خود استفاده می کنند.
اینجاست که جایگاه اخلاق مشخص می شود، یعنی کسانی که به جهت علمی و اجرایی پیشرفت کرده اند و در این نظام به جایگاه قابل توجهی رسیده اند، هیچگاه از اخلاق بی نیاز نیستند.
امیر المومنین (علیه السلام) در نامه ی معروف خود به مالک اشتر به این مهم اشاره کرده اند و در بخشی از آن اخلاق کارگزان با مردم را بر شمردند که در ادامه به توضیح آن می پردازیم.
حکومت اسلامی، ودیعه الهی
در حکومت اسلامی هر مقدار مسئولیت عظیم تر باشد، وظیفه هم سنگین تر است. اینگونه نیست که این پست و مقام وسیله ای برای رسیدن به اهداف مادی اشخاص باشد، بلکه این منصب برای مدتی در دست این افراد امانت است و لذا در ادای امانت باید کوشید. اولیاء خدا منصب های حکومتی را وسیله ای برای احقاق حق و ابطال باطل می دانند، نه جایگاهی برای اعمال قدرت. حضرت امیر (علیه السلام) در این باره می فرمایند: «به خدا قسم! این كفش نزد من از امارت و حكومت بر شما محبوب‌تر است؛ مگر اینكه حقّی را ثابت گردانم یا باطلی را براندازم.» [1]
اخلاق کارگزاران در حکومت اسلامی
تقوا
اولین دستوری که حضرت به مالک اشتر می دهند، تقوای الهی است. در نامه 53 نهج البلاغه آمده است: «او را به ترس از خدا فرمان مى دهد، و اينكه اطاعت خدا را بر ديگر كارها مقدّم دارد، و آنچه در كتاب خدا آمده، از واجبات و سنّت ها را پيروى كند.» [2] تقوا برای هر مسلمانی لازم است، ولی برای کارگزارانی که بخشی از جان و مال و ناموس مسلمین تحت کنترل آنهاست لازم است بیشتر رعایت شود. بنابراین لازم است کارگزاران فراتر از تقوای عمومی، تقوای خاص را پیشه سازنند تا بدین وسیله رضایت الهی را جلب کنند و دلهای مردم را به سمت خود بکشانند.
مخالفت با هوای نفس لازمه ی تقواست، چرا که حضرت هنگام نصب محمد بن أبی بکر به ولایت مصر می فرماید: «بر تو سزاوار است که با هوای نفسِ خود مخالفت کنی.» [3]
امانت داری
در آموزه های امیر مومنان (علیه السّلام) امانت والاترين امر و امانتداری برترين كار معرفی شده است. از اين رو نخستين شرط اتصاف به اخلاق اداری، امانت داری است. در بیانات حضرت علی (علیه السّلام) چنين آمده است: «رأس الاسلام الأمانه [4] رأس اسلام، امانتداری است.» يعنی امين بودن و خيانت نكردن و کارگزاری که خود را امانت دار نداند به راحتی از مقام خود سوء استفاده کرده و به دیگران خیانت می کند.
اما در حکومت علوی وقتی خبری از تخلفات مالی یکی از کارگزارانش به وی می رسد خطاب به او می نویسد: «همانا خبری درباره تو به من رسیده که اگر درست باشد، پروردگارت را به خشم آورده ای و امامت را عصیان کرده ای و در امانت خیانت ورزیده ای.» [5]
تواضع و فروتنی نسبت به زیر دستان
فروتنی و تواضع از اخلاق پسندیده ایست که در تعالیم دین ما به آن سفارش شده است. در درجه اول انسان باید نسبت به خالق و پروردگار خود فروتن باشد و سپس نسبت به کسانی که خداوند به فروتنی در برابرشان امر فرموده است، همچون امام، والدین و مؤمنان در مورد کارگزاران حکومت اسلامی، فروتنی نسبت به مردم است که موجب رفعت مقام کارگزار نزد خداوند می شود.
در عهدنامه مالک اشتر بعد از آنکه حضرت، او را به عنایت به امور محرومان و ادای حقوق ایشان دستور می دهد، سپس می فرماید: «لَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لَهُمْ [6] با تکبّر روی از ایشان برمگردان.» و بعد می فرماید: «فَفَرِّغْ لِأُولَئِكَ ثِقَتَكَ مِنْ أَهْلِ الْخَشْيَةِ وَ التَّوَاضُعِ [7] کسانی را برای رسیدگی به امور ایشان بگمار که اهل خشیت و تواضع باشند.»
این تأکید حضرت برای تواضع در مقابل طبقات پایین جامعه از اینروست که از سویی طبع بشر مخصوصاً اگر حاکم و کارگزار هم باشد، متمایل است که در مقابل افراد ضعیف و به ظاهر فقیر، گردنکشی کند و تکبر بورزد و از دیگر سو طبقات محروم جامعه نوعاً دچار احساس حقارت هستند و نیاز عاطفی شدید دارند که سایر مردم و مخصوصاً حاکمان و کارگزاران برایشان تواضع کنند تا آنها بتوانند بدون احساس حقارت، مشکلات خود را بیان کرده و بتوانند حرف خود را بزنند. لذا حضرت در ادامه توصیه های فوق باز هم شخص مالک را مخاطب قرار داده و می فرماید: «بخشی از وقت خود را برای نیازمندان قرار بده و شخص خود را بر ایشان فارغ بگردان و در مجلس عام بنشین و در آن تواضع و فروتنی کن برای خدایی که تو را خلق فرمود.» [8]
احسان و مهر ورزی
احسان و مدارا کردن با مردم از آموزه های بسیار مهم اخلاقی است و توصیه های فراوانی نسبت به آن انجام گرفته است و لازمه ی ایمان بر شمرده است. این ویژگی اخلاقی پسندیده، در مقام حاکمیت بر مردم اهمیت بیشتری دارد، چرا که حاکم اسلامی با مدارا نسبت به مردم ضمن برخورداری از اجر الهی به رشد حکومت اسلامی کمک می کند. اگر احسان و مهر ورزی حاکم و کارگزارانش نسبت به مردم کم رنگ باشد، بدبینی ها و اعتراضات شدت می یابد، بهانه ها به دست بدخواهان می افتد و خلاصه حکومت در این فضا از هدف اصلی خود که تأمین بستر عبودیت مردم است دور می شود.
البته حاکم در بعضی امور و بعضی شرایط خاص باید از ابزار شدت عمل و سختگیری استفاده کند و مدارا در آنجا نه شایسته است و نه کارساز، اما باید توجه داشت که این شرایط استثنا هستند و اصل عمومی همان رفق و مدارا است چنانچه حضرت امیر (علیه السلام) در کلامی کوتاه خطاب به یکی از کارگزاران به هر دو مطلب فوق اشاره می فرماید: «مادام که مدارا کردن بهتر است، مدارا کن و وقتی که جز سختگیری کارت را پیش نبرد، سخت بگیر.» [9]
نتیجه:
البته کارگزاران در حکومت اسلامی به اخلاقی بیش از موارد ذکر شده نیازمند هستند و ما این چند مورد را از باب اهمیت بیشتری که داشتند بیان کردیم.
____________________
پی نوشت:
[1]. نهج البلاغة / ترجمه دشتى، نويسنده: شريف الرضي، محمد بن حسين، تاريخ وفات مؤلف: 406 ق، مترجم: دشتى، محمد، زبان: عربى- فارسى، تعداد جلد: 1، ناشر: مشهور، مكان چاپ: ايران؛ قم. خطبه 33.
[2]. نهج البلاغة / ترجمه دشتى، نويسنده: شريف الرضي، محمد بن حسين، تاريخ وفات مؤلف: 406 ق، مترجم: دشتى، محمد، زبان: عربى- فارسى، تعداد جلد: 1، ناشر: مشهور، مكان چاپ: ايران؛ قم. نامه 53.
[3]. همان ص 510، ب 13، نامه 27.
[4]. بحار الأنوار( ط- بيروت)، نويسنده: مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، تاريخ وفات مؤلف: 1110 ق، محقق / مصحح: جمعى از محققان، موضوع: جوامع روايى، زبان: عربى، تعداد جلد: 111، ناشر: دار إحياء التراث العربي، مكان چاپ: بيروت، سال چاپ: 1403 ق، ج33، ص582.
[5]. نهج البلاغة / ترجمه دشتى، نويسنده: شريف الرضي، محمد بن حسين، تاريخ وفات مؤلف: 406 ق، مترجم: دشتى، محمد، زبان: عربى- فارسى، تعداد جلد: 1، ناشر: مشهور، مكان چاپ: ايران؛ قم، نامه 40.
[6]. نهج البلاغة / ترجمه دشتى، نويسنده: شريف الرضي، محمد بن حسين، تاريخ وفات مؤلف: 406 ق، مترجم: دشتى، محمد، زبان: عربى- فارسى، تعداد جلد: 1، ناشر: مشهور، مكان چاپ: ايران؛ قم.نامه 53.
[7]. همان.
[8]. همان.
[9]. نهج البلاغة / ترجمه دشتى، نويسنده: شريف الرضي، محمد بن حسين، تاريخ وفات مؤلف: 406 ق، مترجم: دشتى، محمد، زبان: عربى- فارسى، تعداد جلد: 1، ناشر: مشهور، مكان چاپ: ايران؛ قم. نامه 46.