آزادی و اسلام (6)

اشاره
در پنج قسمت پیشین، معنا و تعریف آزادی، پیشینه آزادی در اندیشه‌های غربی، شرقی و فرهنگ ایرانی، انواع آزادی (تكوینی و تشریعی) ، ویژگیهای انسان آزاد از نگاه اسلام و حكما، و آزادی از نگاه قرآن و روایات مورد بحث و بررسی قرار گرفت. سپس بحث گونه‌های آزادی و قلمرو آن در اسلام مطرح شد و از این بحث، گونه اول آن؛ یعنی، آزادی فلسفی تبیین شد. در این مقاله گونه‌های دیگری از آزادی مطرح می‌شود.
2. آزادی معنوی
آزادی معنوی از جمله آزادیهایی است كه در ادبیات دینی وعرفانی اسلام ریشه عمیقی دارد و با عناوین گوناگونی چون آزادی از هواهای نفسانی، آزادی از تعلقات دنیوی و مانند اینهامطرح شده است.
غلام همت آنم كه زیر چرخ كبود                ز آنچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است
از نظر اسلام انسان در سیر تكامل معنوی و بندگی خداوند كاملا آزاد است؛ اما از آنجا كه امكان هر گونه لغزش و انحراف از مسیر صحیح وجود دارد؛ لذا برای رسیدن به اهداف عالی معنوی كه قرب به خداوند و جلب رضایت او است، مسیرهای روشن و پاكی را برمی شمارد و از هرگونه انحراف و افتادن در دامهای شیطانی و هوای نفس كه ضد تكامل معنوی است، برحذر می‌دارد؛ چرا كه انسان یك موجود مركب از قوا و غرایز گوناگونی چون غضب، شهوت، حرص و طمع، جاه طلبی، افزون طلبی، مقام پرستی، دنیاطلبی و... و در مقابل عقل، فطرت و وجدان است.
بنابراین، امكان هرگونه لغزش و گمراهی در انسان وجود دارد. به همین جهت، ممكن است انسان از نظر معنا و باطن كاملا آزاد، و از طرف دیگر ممكن است بنده و اسیر شهوت و هواهای نفسانی باشد. و یا به خاطر پول و مقام بنده و اسیر دیگران گردد. و به طور كلی یك برده تمام عیار پول و مقام و شهوت شود.
از اینرو، اسلام برای مهار شهوات و فزون طلبی و نفس شیطانی، اقدامات و راههای بازدارنده‌ای را به مؤمنان توصیه می‌نماید كه با استفاده از آن عوامل بازدارنده، می‌توان به مراحل عالی معنوی دست یافت. مقصود از آزادی معنوی هم همین است كه انسان تلاش كند خویشتن را از بندگی و بردگی هواهای نفسانی برهاند؛ عقل و وجدان خود را آزاد نگه دارد و به كمك آنها راه صحیح آزادگی معنوی و الهی را به دست آورد و خود را به هدف نهایی آفرینش برساند. این آزادی همان است كه در زبان دین به آن «تزكیه نفس‌» و «تقوا» گفته می‌شود.