سوال فقهی: جاهل قاصر و مقصر چیست؟

با سلام و عرض ادب خدمت شما

اصطلاحات جاهل قاصر و مقصر در مسائل کلامی و احکام شرعی دیده می‌شود؛ با این تفاوت که در علم و مباحث اعقتادی غالبا به جای استفاده از جاهل قاصر از کلمه مستضعف استفاده می‌کنند. 
در احکام اگر کسی حکم شرعی را ندانسته و از روی جهل ترک کند، دو حالت دارد: یا در یادگیری حکم شرعی و فراهم کردن مقدمات آن، کوتاهی کرده است و یا کوتاهی از جانب او رخ نداده است. در حالت اول او را جاهل مقصر می‌نماند (کسی که در جهلش تقصیر دارد) و در حالت دوم او به او جاهل قاصر می‌گویند (کسی که در جهلش تقصیری ندارد). حکم این دو در برخی از موارد یکسان و دربرخی از موارد متفاوت است.
تفاوت حکم جاهل قاصر و مقصر
فرض کنید وارد مسجد می‌شوید و می‌بینید که دو نفر با لباس خونی مشغول نمازند. پس از پایان نماز، به آنها می‌گویید چرا با لباس نجس نماز می‌خوانید، مگر نمی‌دانید نماز با لباس نجس باطل است. ان دو می‌گویند خیر ما نمی‌دانستیم. تا اینجا روشن است که این دو جاهلند. اما فرض بگیرید یکی از آنها در روستا زندگی می‌کرده و سواد خواندن و نوشتن ندارد و روستایشان به حدی دورافتاده بود که روحانیت نیز برای تبلیغ به آنجا نرفته و فرض بگیرید که تلوزیون و رادیو هم آنجا نبوده (این فرض گرچه در زمان ما کمتر اتفاق میفتد، اما در گذشته‌ها این موارد بسیار بوده است)، طبیعتا این شخص راهی برای کسب حکم شرعی نداشته و جاهل قاصر به حساب می‌آید و در نتیجه نیازی به قضا کردن نمازها ندارد و نمازهای پیشینش صحیح خواهند بود.
اما شخص دوم با آنکه در شهر بوده و می‌توانسته احکام مبتلا به خود را یاد بگیرد، کوتاهی کرده و یاد نگرفته است. چنین شخصی جاهل مقصر است و باید نمازهای گذشته خود را قضا نماید.
اشتراک حکم جاهل قاصر و مقصر
همین دو فرد بالا با همان شرایط امکان و عدم امکان دستیابی به حکم شرعی را در نظر بگیرید. حال اگر هر دوی آنها فکر می‌کنند که نماز بدون وضو صحیح است و سالها بدون وضو نماز خوانده‌اند، نماز هردوی آنان باطل است و باید آن را دوباره به جا آورند.
این تفاوت و اشتراک، ملاکی دارد که در کتب فقهی آمده است.
تا اینجا درباره صحت و فساد عبادت جاهل قاصر و مقصر بحث کردیم. حال فرض کنید که دو شخصی که در بالا گفتیم، تا آخر عمر متوجه حکم شرعی صحیح نشدند. در این جا آیا در قیامت مجازات خواهند شد یا خیر؟
در پاسخ باید گفت که شخصی که جاهل قاصر بوده است (چه در مورد وضو و چه لباس نجس) عقاب نخواهد شد؛ زیرا هیچ کوتاهی انجام نداده است؛ اما شخص دوم که جاهل مقصر بوده است، به سبب کوتاهی در یادگیری حکم شرعی و عدم عمل صحیح، سزاوار مجازات است؛ گرچه ممکن است خداوند از او بگذرد.

اما درباره مسائل اعقتادی
اگر کسی امکان دسترسی به معارف اعقتادی را نداشته باشد یا پس از تحقیقات خالصانه به نتیجه‌ای اشتباه رسید و یا به دلیل مشکلات عقلی و ... نتوانست حق را تشخیص دهد، مصداق جاهل قاصر یا مستضعف فکری است و بنابر برخی از روایات پس از مرگ مجددا در معرض آزمون قرار می‌گیرد تا با انتخاب خود بهشتی یا جهنمی شود. اما اگر کسی با وجود امکان دسترسی و وجود شرایط، به دنبال کشف حق و حقیقت نرود و با عقیده باطل از دنیا برود، جاهل مقصر بوده و مستحق عذاب الهی است.