قرآن و مساله سوال از انسان در قیامت

پرسید: دیشب در سوره رحمن، آیه 39 خواندم که از گناه انس و جن نمی‌پرسند. اما تا جایی که یاد دارم آیه 92 حجر، خلاف این را می‌گوید. کدام یک از این آیات درست می‌گوید؟
گفتم: می دانی که یکی از فلسفه های مهم قیامت، سوال از گناهکاران است. اما باید دید چرا این آیه از عدم سوال از کافران سخن می گوید. به طریقی باید این دو سنخ از آیات را با هم جمع کرد.
گفت: شما که درس حوزه می خوانی و با تفاسیر قرآن آشنایی داری، برای ما توضیح بده.
گفتم: درست است که در آیه 39 رحمن می فرماید: «پس در آن روز از گناه انس و جنّ نمی پرسند.» اما اگر دقت کرده باشی در دو آیه بعدش(41 رحمن) به نحوی علت آن را بیان می کند. «(آن روز) بدكاران به سيمايشان شناخته شوند، پس موى پيشانى آنها را با پاهايشان بگيرند (و در آتش دوزخ افكنند).» حاصل این دو آیه این می شود که گر چه از گناه انس و جن نمی پرسند؛ اما رخسار زرد گناهکاران بر مجرم بودن آنها دلالت دارد و همین رخسار زرد است که باعث گرفتن پیشانی و پای آنها به عنوان مجرم توسط ملائکه عذاب می شود. علاوه بر این باید دانست که قیامت دارای مواقف متعددی است که در برخی از آنها سوالی پرسیده نمی شود و تنها «رنگ رخساره خبر می دهد از سر درون» و در بعضى از مواقف، مهر بر دهان انسان زده مى‏ شود و اعضاى بدن به شهادت برمى‏ خيزند؛ چنانکه در آیه 65 یس می فرماید: «امروز بر دهان آن كافران مهر خموشى نهيم و دستهايشان با ما سخن گويد و پاهايشان به آنچه انجام می دادند گواهى دهد.» و در برخی مواقف دیگر از گناهکاران سوال خواهد شد[1] . چنانکه در آیه 92 حجر آمده است: «به پروردگارت سوگند، قطعاً از همه آنان بازخواست مى‏ كنيم.» بنابراین بین این دو گونه آیات، تنافی نیست و سوال از کافران به طریقهای مختلف (مهر بر دهان زدن، رخسار زرد داشتن، بازخواست کردن) ادامه دارد.

گفت: حالا برایم روشن شد که هر آیه ای را که در ظاهر مخالف آیه دیگر است، را نباید حمل بر تنافی و تضاد کرد.

پی نوشت
[1]. ر.ک: تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش، ج23، 155.