با لحاظ تحولات اقتصادی و اینکه امروزه در عرصه های اقتصادی، مال، معانی بسیار گسترده تر از آن‌چه پیش از این می دانستیم یافته است. با چنین هدفی می توان اذعان داشت تحدید وقف به اعیان قابل بازنگری است.
تعریف ارائه شده در مورد وقف از سوی فقها و اندیشمندان شیعی مبنی بر «حبس عین مال و تسبیل المنفعه» موجب شده است تا موضوع منحصر در اعیان شود، لیکن موجب اشکال در وقف پول گردیده و با لحاظ تحولات اقتصادی و اینکه امروزه در عرصه های اقتصادی، مال معانی بسیار گسترده تر از آن‌چه پیش از این می دانستیم یافته است. با چنین هدفی می توان اذعان داشت تحدید وقف به اعیان قابل بازنگری است و با توجه به مقتضیات زمان، این سوال پیش می آید آیا وقف پول امکان دارد؟ و وقف آن به چه شکل امکان پذیر است؟
معنای وقف
وقف؛ یعنی حبس کردن اصل مال و رها کردن منفعـت آن و فقها برای درستی سخن خود به حـدیثِ نبـوی «حبس الأصل و سبل المنفعه؛[1] عین مال را نگه دار و منفعت آن را در راه خدا خرج کن.» استناد می کنند.
منظور از «حبس الأصل» یعنی منع از تصـرف در آن و منظور از «تسبیل» این است که واقف از استفاده آن برای منفعت شخصی خود صرف نظر کند و حکم کند که در راه خدا و امور خیریه مصرف شود.
وقف ملک و مال، هیچ نوع منفعت و سودی برای خود شخص ندارد و منافع آن فقط در راه خدا خواهد بود؛ بنابراین وقف، متوقـف کـردنِ مالکیـت شخصـی و عمومی کردن منـافع آن در راه خـدا و بـرای مـردم است.[2]
تعریف پول
پول همان وسیله مبادله قانونی در هر کشور خاص است. به عبارت دیگر وسیله مبادله رایج و قانونی و در گردش هر کشور را پول می‌گویند؛ که می‌تواند پول نقد، انواع چک و حواله‌های بانکی را نیز شامل شود.[3]
وقف پول
در مورد وقف پول نقد، نظرهای مخالف و موافق بسیاری وجود دارد. از نظرهای مخالف می توان به دلایل عدم عینیت پول، عدم بقای عین با انتفاع آن و اجماع اشاره کرد. در بخش نظرهای موافق نیز می توان به دلایل عدم لزوم عینیت موقوفه، امکان بقای اصل با انتفاع آن، وقف مالیت، تفاوت بر بقا، اطلاق ادله، بنای عقلا و صحت معاملات امضایی اشاره کرد.
بیشتر اختلاف نظرهای بین فقها از طریق اجتهاد و توجه به قواعد عقلایی و نظریه های اقتصادی قابل حل است؛ بنابراین می توان گفت ازلحاظ شرعی، برای وقف پول زمینه و شرایط فراهم است و ممنوعیتی برای آن وجود ندارد.
برسی امکان وقف پول
برای اینکه مالی قابلیت وقف داشته باشد، فقها 4 شرط ذکر کرده اند که شامل موارد زیر میشود:
1. عین باشد؛
2.واقف مالک آن باشد؛
3. قابلیت بقا در عین انتفاع را داشته باشد؛
4.قابلیت اقباض داشته باشد.[4]
تنها موردی که می توان در وقف پول مناقشه کرد شرط اول است که آن هم قابل پاسخ گویی است؛ بقاء مالیت پول، توجیه قابل قبولی دارد؛ زیرا در این مسأله نیاز به اطلاق نیست؛ چون وقف جزو عناوین امضا شده‌ی در شرع است و حکم تأسیسی نیست، و شک نمی‌توان داشت آن کسانی که وقف را تأسیس و در طول زمان‌ها اجرا کرده‌اند هدفشان این بوده که چیز ثابتی را بگذارند که عوائد آن صدقه‌ی جاریه باشد. بلی ممکن است در آن روزگار چیز ثابت، منحصر در عین بوده است ولی این انحصار در زمان گذشته، موجب اختصاص حکم به عین نمی‌شود؛ چون غرض و هدف معلوم است و شارع مقدس همین را امضا فرموده است.[5]
روش های وقف پول نقد
برای استفاده ازمنفعت پول وقف روش هایی بیان گردیده است که به دو مورد از آن ها اشاره می شود:
1. بانک وقف پول
بانک وقف پول نوعی از بانک است که پول های وقف شده را جمع آوری می کند و منفعت های آن را در راهی که افراد و سازمان های واقف اعلام کرده اند، به مصرف می رساند. بـرای بهره گیری از پـولی که وقف شده است، ضرورت دارد که بـا آن فعالیـت اقتصـادی انجـام شـود. از مناسب ترین فعالیت های اقتصادی می توان به اعطای آن به افراد مطمئن مانند تاجران، کاسب ها و تولیدکنندگان اشاره کرد.[6]
2. صندوق قرض الحسنه وقف
صندوق قرض الحسنه وقف، شکل دیگری از وقف پول است که در آن واقفان پول، مبالغی را برای قـرض به نیازمندان وقف می کنند. پولی که به این روش وقف می شود منافعی دارد که ازجمله کمک به بیمـاران، جوانان در حال ازدواج و کسانی که در شرایط نامناسب مالی هستند و... در این صورت قطعاً با بازپرداخت قرض، اصل پول وقف شده در صندوق باقی می ماند. این صندوق ها به دو صورت صندوق قرض الحسنه وقف خاص و صندوق قرض الحسنه وقف عام شکل می گیرند و در زمینه وقف فعالیت می‌کنند.[7]
پی نوشت
[1] الجامع للشراي ص369.
[2] وقف پول، فقه و مبانی حقوق اسلامی (مقالات بررسی ها)، 46 (2) ، 261-277.
[3] یوسفی، احمدعلی، ماهیت پول، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،1377ش.
[4] شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج 2، ص 165.
[5] استفتائات رهبری سوال 1995.
[6] تجربیات جهانی وامکانات توسعه در ایران ، ص82.
[7] تجربیات جهانی وامکانات توسعه در ایران ، ص82.
وقف جزو عناوین امضا شده‌ی در شرع است و حکم تأسیسی نیست، و شک نمی‌توان داشت آن کسانی که وقف را تأسیس و در طول زمان‌ها اجرا کرده‌اند هدفشان این بوده که چیز ثابتی را بگذارند که عوائد آن صدقه‌ی جاریه باشد.