بدون شک خداوند اجر و پاداشی را برای فقیران و مساکین به خاطر سختی‌ها و مشکلات ایشان در دنیا خواهد پرداخت.
اخیرا کلیپی در فضای مجازی منتشر شده است که در آن حدیثی از پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) نشان داده می‌شود و حضرت بیشتر اهل بهشت را فقراء و مساکین معرفی می‌کنند. در این کلیپ گوینده ضمن اشاره به این حدیث با طعنه به مسئولین از آن‌ها می‌خواهد حقوق‌های نجومی خود را در اختیار فقرا قرار دهند تا خودشان وارد بهشت شوند.
صرف نظر از فساد‌های برخی مسئولین و مشکلات اقتصادی جامعه در این یادداشت می‌خواهم به توضیح و تبیین این حدیث و نظیر آن بپردازم و امید دارم که بتوانم نگاه درستی نسبت به موضوع فقر و ثروت در روایات را در اختیار خوانندگان عزیز قرار دهیم.
آیا بیشتر اهل بهشت فقیر هستند؟
از پیامبر گرامی اسلام(صلیاللهعلیهوآله) روایت شده است که بیشتر اهل بهشت از فقرا هستند. حضرت می‌فرمایند: «از بهشت مطلع شدم دیدم اکثر اهل آن فقراء هستند.»[۱]
بدون شک مبنای حضور افراد در بهشت و جهنم فقط تقوای الهی است. خداوند در قرآن می‌فرماید:
«گرامىترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست.»[۲]
بنابراین طبق تصریح قرآن ملاک بهشت و جنهمی شدن افراد تنها تقوا و ایمان انسان است. اما در برخی روایات حضرات معصومین(علیهم‌السلام) ممکن است با علم الهی خود از برخی حقایق خبر داده و برخی از ویژگی‌های بهشتیان را به بیان کنند.
این حدیث در منابع شیعه نیامده است به همین خاطر معنا و دلالت این حدیث را بررسی نمی‌کنیم؛ اما در روایات مکتب اهل بیت(علیهم‌السلام) نیز از برتری فقراء در آخرت یاد شده است که در ادامه به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت.
روایات برتری فقر در آخرت
در منابع شیعه روایات متعددی در نکوداشت فقراء در آخرت آمده است. در حدیثی از امام صادق(علیه‌السلام) آمده است که مومنان فقیر سریع‌تر از ثروتمندان وارد بهشت می‌شوند:
«به راستی فقراء مسلمان چهل خريف[۳] پيش از توانگرانشان در باغ‌هاى بهشت حضور پیدا می‌کنند.»[۴]
امام علی(علیه‌السلام) فقیرانی که از زندگی خود راضی هستند و نسبت به رزق و روزی که خداوند برای آن‌ها مقدر کرده است شکایتی ندارند، پادشاهان و شهریاران دنیا و آخرت معرفی می‌کند:
«شهرياران دنيا و آخرت، فقيران خرسند هستند.»[۵]
از پیامبر گرامی اسلام سه صفت نیکو برای فقرا در آخرت بیان شده است:
«یک) غرفه‌هایی که در اختیار پیغمبر یا شهید و یا مومن فقیر قرار می‌گیرد و این غرفه‌ها در نظر اهل بهشت ستارگان می‌درخشند.
دو) فقرا پانصد سال پیش از اغنیا داخل بهشت می‌شوند.
سه) هرگاه فقیر و ثروتمند بگویند: «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر»، ثواب غنی به اندازه ثواب فقير نمي شود، اگر چه ده هزار درهم به همراه آن ذكر در راه خدا انفاق کند.»[۶]
از مجموعه این روایات برمی‌آید که اگر فقیر صبر پیشه کند، خداوند اجر و ثواب سختی‌ها و مشکلات دنیوی او را در آخرت جبران می‌کند.
روایات مذمت فقر
در مقابل روایاتی که از نکوداشت فقر بیان کردیم برخی روایات اهل بیت(علیهم‌السلام) فقر را مذمت کرده‌‌اند. پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله فقر را یکی از مقدمات و علل کفر معرفی می‌کنند:
«نزديك(و ممكن) است فقر موجب كفر شود.»[۷]
امام علی(علیه‌السلام) در توصیه به فرزند خود محمد بن حنفیه می‌فرمایند: «تهيدستى دين را ناقص، و عقل را سرگردان مى كند، و پديد آورنده دشمنى است.»[۸]
بنابراین در کنار توصیف‌هایی نیکو از فقر و پاداش اخروی فقرا روایاتی نیز فقر را به شدت مذمت کرده و آن را سبب نقص دین و عقل معرفی می‌کنند. وجه جمع این روایات چیست؟
جمع‌بندی روایات
در روایات اسلامی به شدت تنبلی مذمت شده و کسب روزی حلال همواره توصیه و دستور اهل بیت(علیهم‌السلام) بوده است. امام کاظم(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «بنده‌ای که زیاد می‌خوابد و کار نمی‌کند، مبغوض خداوند عزّوجل است.»[۹]
برخی از احادیث مذمت فقر و تهیدستی را باید ناظر به همین تنبلی و سستی انسان دانست. بدون شک اگر کسی به خاطر تنبلی دچار فقر شود بهره و اجری در آخرت نخواهد داشت. اما اگر شخص با وجود تلاش فراوان باز هم نیازمند و مسکین باشد باید بر فقر خود صبر کند و خداوند اجر صبر او را در آخرت خواهد داد.
وجه دیگری از احادیث مذمت فقر را می‌توان هشدار نسبت به پیامدهای آن دانست. بدون شک وقتی مشکلات زندگی بر انسان فشار آورد، ممکن است آدمی از خداوند شکایت کند و او را مقصر بداند و یا اینکه برای رهایی از فقر به کارهای نامشروع از قبیل دزدی، دروغگویی، کم‌فروشی و... روی آورد و تمام این‌ها پیامدهای منفی فقر هستند که انسان باید در برابر آن‌ها صبر کند.
پی‌نوشت
[۱] مسند احمد بن حنبل، ج۱۳، ص۳۳۳.
[۲] سوره حجرات، آیه۱۳.
[۳] خریف در روایات به یک سال تفسیر شده است.(میزان الحکمة؛ ج۹، ص۲۰۲).
[۴] کافی(چاپ دارالحدیث)، ج۳، ص۶۵۰.
[۵] غرر الحکم، ص۷۰۸.
[۶] جامع الاخبار، ص۱۱۰.
[۷] کافی(چاپ دارالحدیث)، ج۳، ص۷۴۸.
[۸] نهج‌البلاغه(صبحی‌صالح)، ص۵۳۱.
[۹] کافی(چاپ دارالحدیث)،ج۹، ص۵۸۸.
فقری که به خاطر سستی و تنبلی بر انسان عارض شده باشد بدون شک مذموم و از نظر اسلام ناپسند است. اما اگر شخص تلاش خود را کرده است و باز هم به تهیدستی دچار گردیده است باید در برابر این فقر صبر کند و خداوند در آخرت اجر این صبر را خواهد داد.