امام سجاد علیه السلام اسطوره بصیرت و زمان شناسی

گذر زمان، جلوه‌ای دیگر از صفات جمال و جلال خدا را در وجود شخصیتی به انسان‌ها معرفی می‌کند که او را زینت عابدان، لقب دادند. امام سجاد علیه السلام، بعد از حادثه جانسوز کربلا کمر همت بر مبارزه علیه شرک و کفر بست و بنا بر اقتضاهای دوران، به تبیین معارف الهی پرداخت.

حفظ و برپا کردن دین، اولین شأن امام 
اولین شأنی که قرآن کریم برای حجت خدا بیان کرده است، حفظ دین است.[1] هر چند مورد پسند دین‌ستیزان و برخی دین‌گریزان نباشد؛ زیرا امام همچون پدری مهربان و دلسوز است که مصلحت فرزندان خود را در راهنمایی و هدایت آنها می‌بیند؛ ولی فرزندش با نگاه محدود، به شیرینی و زیبایی‌های زودگذر دل خوش کرده است.

علت آن نیز این است که غالب انسان‌ها می‌خواهند راه برای آنها باز باشد تا هر کاری که دلشان بخواهد انجام دهند،[2] و همین باعث گریز از دستورات دین شده است؛ ولی در هر حال وظیفه امام هدایتگری است، هر چند برای بعضی خوش آیند نباشد.

نقش هدایتگری امام سجاد علیه السلام 
امام سجاد علیه السلام نیز، مانند پدرش امام حسین علیه السلام از علم، قدرت و شجاعت برخوردار بودند ولی بعد از پدر به دلیل حفظ دین، قالب هدایتگری خود را در مسیری متناسب با وضعیت جامعه قرار دارد؛ زیرا اوضاع جامعه در زمان حضرت به علت دوری از تعالیم اسلام، ساختن احادیث دروغین، جبرگرایی، وجود حکومت مستبد و خون‌ریز، تشریع قانون به نفع حاکمان ستمگر، رواج بی عدالتی، فساد، مجازات‌های سنگین و دردناک بر مخالفان حکومت و... خفقانی ایجاد کرده بود که کار امام سجاد علیه السلام را با دشواری‌های فراوانی روبرو کرده بود و این همان پیش بینی امام علی علیه السلام بود که فرمودند: «به درستی که ترسناک‌ترین فتنه و آشوب در نگاه من، فتنۀ بنی امیه است؛ فتنه‌ای کور و بس تاریک.»[3]  

فاجعه بارترین آنها واقعه حرّه بود که به دستور یزید اتفاق افتاد[4] و بعد از آن، چنان حقارتی بر مردم تحمیل شد که مجبور شدند به عنوان برده یزید، با مسلم بن عقبه، بیعت کنند.

در این میان است که امام علاوه بر حفظ دین و به دنبال آن حفظ جان شیعیان، باید به نقش هدایتگری خود نیز بپردازد، از این روی یکی از راه‌هایی مبارزاتی حضرت در قالب دعا و صحیفه سجادیه قرار گرفت که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود.

یک. معرفی اهل بیت علیهم السلام 
امام سجاد علیه السلام در جاهای مختلف، به معرفی خود و اهل بیت علیهم السلام پرداختند.«أَيُّهَا النَّاسُ أُعْطِينَا سِتّاً وَ فُضِّلْنَا بِسَبْعٍ أُعْطِينَا الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ وَ السَّمَاحَةَ وَ الْفَصَاحَةَ وَ الشَّجَاعَةَ وَ الْمَحَبَّةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِين‏؛[5] ای مردم! خداوند به ما خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله، شش امتیاز ارزانی داشته و با هفت فضیلت بر دیگران بـرتری بـخشیده است: خدا به ما علم، حلم، بخشش و بزرگواری، فصاحت، شجاعت و محبت مکنون در دل‌های مؤمنان بخشیده است.» سپس حضرت با معرفی اهل بیت علیهم السلام، پیروی از آنها را واجب می داند.

دو. معرفی مردم زمان خود
حضرت کسانی که پدرش؛ امام حسین علیه السلام را تنها گذاشتند، چنین معرفی می‌کند. «هَيْهَاتَ أَيُّهَا الْغَدَرَةُ الْمَكَرَةُ- حِيلَ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ شَهَوَاتِ أَنْفُسِكُمْ أَ تُرِيدُونَ أَنْ تَأْتُوا إِلَيَّ كَمَا أَتَيتُمْ إِلَى آبَائِي مِنْ قَبْلُ؟ كَلَّا؛[6] ای فریبکاران دغل باز، ای اسیران شهوت و آز! آیا می‌خواهید با من همان کاری را کنید که با پدرانم انجام دادید؟ هرگز!»  

سه. کرامت و بزرگواری حضرت 
حضرت علاوه بر اینکه با بیان حکیمانه خود به موعظه و نصیحت مردم می‌پرداخت و مردم را از گرفتار شدن در گرداب ظلمت و تباهی برحذر می‌داشت،[7] با مردم نیز برخوردهای کریمانه‌ داشت؛ حتی اگر دشمن او باشد.

بر همین اساس رفق و مدارا در رفتار امام سجاد علیه السلام، به دوستان و شاگردانش، خلاصه نمی‌شد؛ بلکه رفتارش با دستگاه حاکم نیز عاری از خشونت بود؛ حتی دشمن در پناه حضرت احساس امنیت می کرد.[8]

البته این روش به خاطر مستحق بودن آنان به مدارا نبود؛ بلکه حضرت از روی حکمت و بینشی که داشتند، چنین رفتاری را بهترین راهکار برای اهداف بلند انسانی می دانستند. اینها نمونه‌هایی از زیبایی‌های رفتاری امام سجاد علیه السلام بود.

پی نوشت
[1]. سوره شوری، آیه13.
[2]. سوره قیامت، آیه5.
[3]. نهج البلاغه، صبحی، ص137.
[4]. البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج8، ص241.
[5]. بحار الانوار، مجلسی، ج45، ص138.
[6]. احتجاج، طبرسی، ج2، ص306.
[7]. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، ص252.
[8]. تاریخ الرسل، طبری، ج5، ص485.