روایت دوازده خلیفه یکی از ادله اثبات خلافت اهل بیت (علیهم السّلام) و حقانیت شیعه است و همین روایت باعث شیعه شدن بسیاری از مردم جهان شده است.
یکی از روایاتی که مقام و جایگاه خلافت برای اهل بیت علیهم السلام را بیان کرده است، روایت «اثنا عشر خلیفه» است. این روایت با تعابیر مختلف و با اسناد متعدد در منابع فریقین ذکر شده است که به یک نمونه اشاره می‌کنیم:
پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله) فرمودند: «لا يَزَالُ هَذَا الدِّينُ عَزِيزًا مَنِيعًا، يُنْصَرُونَ عَلَى مَنْ نَاوَأَهُمْ عَلَيْهِ إِلَى اثْنَيْ عَشَرَ خَلِيفَةً؛[1] اين دين همواره عزيز و استوار خواهد بود و بر هر كس كه آهنگ زيان بر آنان كند پيروز مي‌شوند تا دوازده خلیفه.»
مصداق دوازده خلیفه
در تعیین مصداق دوازده خلیفه در این روایت، بین شیعه و اهل سنت اختلاف وجود دارد. شیعیان در مصادیق خلفای بعد از پیامبر اختلاف نظر ندارند ولی در میان اهل سنت، نظرات متعددی وجود دارد که به برخی اشاره می‌شود:
مصادیق خلیفه از منظر اهل سنت
ابن جوزی از بزرگان اهل تسنن می‌گوید: اگرچه دربارۀ این حدیث جستجوی بسیار کردم و در مورد آن سؤال نمودم، ولی کسی را نیافتم که مقصود آن را بداند.[2]
بسیاری از علمای اهل سنت - مثل ابن حجر و عینی - به نقل از مهلّب می‌گویند: کسی نتوانسته معنای قطعی این روایت را مشخص و مورد معینی را برایش عنوان کند.[3]
برخی از عالمان اهل سنت تلاش کرده‌اند مصادیق این دوازده نفر را مشخص کنند.[4]
برخی از نظرات دیگر اهل سنت در تعیین مصداق ائمه دوازده‌گانه عبارتند از:
حاکمان صدر اسلام تا زمان عمر بن عبدالعزیز[5] دوازده خلیفه نامشخص تا روز قیامت[6] خلفای بنی امیه (به استثنای صحابه پیامبر).[7]
مصادیق خلیفه از منظر شیعه
شیعه با توجه به روایات معتبر، معتقد است مصادیق دوازده خلیفه، توسط خود پیامبر مشخص شده است که برای نمونه می‌توان به روایت ذیل اشاره کرد.
پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله) فرمودند: «الْأَئِمَّةُ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ فَهُمْ خُلَفَائِي وَ أَوْصِيَائِي وَ أَوْلِيَائِي وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَى أُمَّتِي بَعْدِي الْمُقِرُّ بِهِمْ مُؤْمِنٌ وَ الْمُنْكِرُ لَهُمْ كَافِرٌ؛[8] امامان بعد از من دوازده نفرند. اول آن‌ها علی بن ابی طالب(علیه السّلام) می‌باشد و آخر آنان قائم(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است. پس این عده جانشینان و اوصیاء و اولیاء من هستند و از طرف خداوند بر امت من حجت می‌باشند. مؤمن اقرار به امامت آنان می‌کند و کافر هم منکر فضل و مقام آن‌ها می‌باشد.»
در منابع معتبر شیعی، اسامی یک به یک خلفای پیامبر به صراحت در روایت جابر منعکس شده است؛ «جابر می‌گوید از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) منظور از اولی‌الامر در آیه اطاعت را پرسیدم. حضرت فرمود: آن‌ها جانشینان و پیشوایان بعد از من هستند. اول آن‌ها علی بن ابی طالب، بعد حسن، سپس حسین، بعد علی بن الحسین، سپس محمّد بن علی، که در تورات معروف به باقر است و تو او را خواهی دید وقتی او را ملاقات کردی سلام مرا به او برسان. سپس صادق جعفر بن محمّد، بعد موسی بن جعفر، سپس علی بن موسی، بعد محمّد بن علی، سپس علی بن محمّد، آن گاه حسن بن علی(علیهم السّلام)، سپس هم نام و هم کنیه من حجة اللَّه در زمین و بقیة اللَّه در بین مردم پس از حسن بن علی، آن کسی که خداوند به دست او شرق و غرب را فتح می‌کند.»[9]
تحلیل و بررسی
نکته قابل بیان درباره روایت «خلفائی اثنا عشر» این می‌باشد که شیعه و اهل سنت در دو مورد اتفاق نظر دارند:
اول اینکه امیرالمؤمنین جزء «خلفائی اثنا عشر» است که هم مورد قبول شیعه است و هم اهل سنت آن را قبول دارند.
دوم اینکه حضرت مهدی جزء «خلفائی اثنا عشر» است که در این مورد نیز هم شیعیان و هم اهل سنت به آن معتقدند.
از این‌رو اولین و آخرین خلیفه در روایت مشخص است و در این میان برای تعیین مصداق ده خلیفه دیگر اختلاف وجود دارد و شیعه با استناد به روایات، اسامی آن‌ها معرفی می‌کند ولی اهل سنت نتوانستند به اجماعی در این مساله دست یابند.
با توجه به نظرات موجود، این روایت جز با مذهب شیعه دوازده امامی با هیچ یک از مذاهب اسلامی تطبیق نمی‌کند. این روایت نه با مذاهب اهل سنت، نه با مذاهب انحرافی شیعه همانند زیدیه، اسماعیلیه، واقفیه و دیگر مذاهب سازگاری ندارد.
از این‌رو «ابن تیمیه» معتقد است که دلیل شیعه شدن یهودیان، وجود روایت «اثنی عشر خلیفه» است که در کتاب مقدس به پدید آمدن ایشان بشارت داده شده است.
پی‌نوشت
[1] احمد بن حنبل، مسند، ج 34، ص 477.
[2] ابن جوزی، کشف المشکل من حدیث الصحیحین، ج 1، ص 449.
[3] عسقلانی، فتح الباری، ج 13، ص 211؛ عینی، عمده القاری، ج 24، ص 281.
[4] سیوطی، تاریخ الخلفا، ج 1، ص 159.
[5] عسقلانی، فتح الباری، ج 13، ص 215.
[6] عسقلانی، فتح الباری، ج 13، ص 213.
[7] عسقلانی، فتح الباری، ج 13، ص 212.
[8] صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 180.
[9]مجلسی، بحار الانوار، ج 23، ص 289.
یکی از روایاتی که مقام و جایگاه خلافت را برای اهل بیت علیهم السلام بیان کرده است، روایت «اثنا عشر خلیفه» است. این روایت با تعابیر مختلف و با اسناد مختلف در کتب فریقین ذکر شده است از آنجایی که این روایت فقط با عقیده شیعه سازگار می‌باشد، ابن تیمیه معتقد است دلیل شیعه شدن یهودیان، وجود روایت دوازده خلیفه که کتاب مقدس به پدید آمدن ایشان بشارت داده است می‌باشد.