حيات انسانی و رسيدن به كمال انسانيت در گرو نر‌م‌خويی و خوش‌اخلاقی است. بد اخلاقی و تندخويی محيط زندگی را مسموم می كند و سرانجام نامطلوب دنيوی و اخروی را به همراه خواهد داشت.
كسی كه خواهان دستيابی به كمال انسانی و شرافت و بزرگواری است، كسی كه در جستجوی راحتی روح، آرامش خاطر و عزت و سربلندی است، بايد درصدد اصلاح خود برآمده، تندخويی و بداخلاقی را كه زشت‌ترين خصلت نفسانی است از خود دور کند.
اخلاق پليد، بيماری دلها و نفوس است و زندگی آخرت را نابود ميکند و با بيماری جسم كه زندگی مادی را نابود ميکند قابل مقايسه نيست. در صورت كه پزشكان، سخت به حفظ قوانين درمان بدن ها توجه دارند با آنكه در آن بيماری، از دست دادن زندگی دنيای فانی است، پس توجه به حفظ قوانين درمان بيماری دل كه زندگی جاويد را ازبين می برد سزاوارتر است. از اين رو انسان نيازمند است كه در شناخت علت ها و عوامل آن جستجو كند، آنگاه به درمان و اصلاح آنها بپردازد و مقصود خدای متعال در آيه شريفه «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكّيها... هركس نفس خود را تزكيه كرده رستگار شده»(۱)همين درمان است»(۲)
از این رو به بیان ریشه های بد اخلاقی میپردازیم؛
۱. بيماری های جسمانی؛
تندخويی از جمله خصلت‌هايی است كه نوعاً ريشه در بيماری های جسمانی داشته و در بسياری از موارد از ضعف بنيه، خستگی مفرط، كار زياد و مشغوليت بيش از حد توان سرچشمه می گيرد. زيرا سبب بداخلاقی از غدد داخلی، ورم مغز و برخی ديگر از بيماری های جسمی سرچشمه گرفته كه بايد در صدد معالجه آن برآيد.
۲. فشارهای روحی و عقده‌های روانی
برخی از كسانی كه تندخو هستند معمولاً در محيط هايی قرارداشتند كه با محيط زندگی خود سازگاری نداشتند و به خاطر رفتار ناهمگون محيط با چنين افراد باعث ايجاد عقده‌های روحی و روانی در چنين افرادی می شوند و اين افراد به خاطر خلأ روحی وكمبود محبت دچار بداخلاقی می شوند.
۳. تربيت ناصحيح
برخی ديگر از مصاديق تندخويی در كسانی بروز می كند كه افراد تأثيرگذار جامعه مانند پدران و مادران و آموزگاران به گونه‌ای ناصحيح او را تربيت كرده‌اند و باعث ايجاد اختلال رواني و در نتيجه تندخويی در فرد می شوند.
اینک به بیان آثار بداخلاقی میپردازیم؛
۱. از بين رفتن اعمال
بداخلاقی باعث از بین رفتن اعمال ديگر انسان می شود؛ زيرا انسان را از حالت تعادل خارج می كند و هر كار خوبی هم داشته باشد عاقبت با بداخلاقی از ارزش آن کم میکند و بداخلاقی بر كارهايش سايه می افكند و نمی گذارد شيرينی آن كارها را درک كند. امام صادق(ع) می فرمايند: «بدخويی كردار را تباه می سازد همچنان كه سركه عسل را از بين می برد»(۳)
۲. توانایی نداشتن بر توبه حقيقي
رسول اكرم(ص) در وصيتش به حضرت علی(ع) می فرمايند: «اي علي؛ براي هر گناهی می شود توبه كرد مگر بداخلاقی. همانا صاحب اخلاق بد هر زمان كه از گناهی خارج شود در گناه ديگر داخل می شود»(۴) ممكن است منظور از اين سخن اين باشد كه فرد بداخلاق هنگامی كه از گناهی توبه می كند در حالی كه بداخلاقی را از وجود خود ريشه‌كن نساخته، عقده آن را در جای ديگر و به صورت شديدتر باز می كند و به همين خاطر هرگز موفق به توبه كامل نمی شود تا اينكه اين رذيله اخلاقی را از درون خود پاک کند.
۳.فشار قبر
کسی كه بداخلاقی می كند و آن را تا زمان مرگ معالجه نكند دچار عذاب قبر می شود. برای مثال زمانی كه سعد بن معاذ از دنيا رفت، حضرت از عقب جنازه او بی كفش و رداء تشييع می كرد و حضرت خودش داخل قبر او رفت و به دست مبارک خود اورا در لحد گذاشت. در اين هنگام مادر سعد صدا زد كه ای سعد بهشت گوارای تو باد. حضرت فرمود: ای مادر سعد ساكت باش بدرستی كه سعد در قبر به فشار قبر دچار گشته است گفتند يا رسول الله، تو بر او نماز خواندی و به دست مبارک خود، او را دفن كردی و بعد از آن فرمودي كه دچار فشار قبر شده؟ فرموند: بله زيرا كه او با اهل خود بداخلاق بود»(۵) در نتيجه، اخلاق مرد و چگونگی برخورد او با خانواده در منزل به قدری مهم است كه جزای بداخلاقی آن حتی با نزول فرشتگان و توجه خاص پيامبر(ص) قابل جبران نيست.
۴. محروم شدن از بهشت
انسان به سبب بداخلاقی، زيان های بزرگی متحمل می شود و از نعمتهای بسياری محروم می شود و عاقبت انسان را به عذاب اخروی می افكند. روزي به رسول اكرم(ص) عرض كردند: «فلان زن روزها روزه می گيرد و شبها را به عبادت مشغول است ولی بداخلاق است و از كج‌خلقی به همسايگان خود آزار می رسند. آن حضرت فرمودند: «هيچ خيری در او نيست و او از اهل جهنّم است»(۶)
۵. از بين رفتن خير دنيا و آخرت
بداخلاقی اولاً باعث از دست دادن خير دنيوی می شود و اجازه نمی دهد صاحبش در دنيا آرامشی را احساس كند و چنين شخصی لذت دنيا را از دست می دهد و ثانياً فرد بداخلاق خير اخروی يعني بهشت برين و رضايت پروردگار را از دست می دهد و مصداق بارز آيه «خَسِرَ الدّنيا و الآخرة ذلِك هُوَ الْخُسرانُ المُبينِ... هم دنيا را از دست داده و هم آخرت را و اين همان خسران و زيان آشكار است»(۷) می شود و در حقيقت به سبب بداخلاقی حقيقت انسانی خود را از دست می دهد. در حديث قدسی خطاب به پيامبر آمده است: «ای محمد! با خوش‌رويی با مردم رفتار كن همانا كسی كه بداخلاق است خير دنيا و آخرت او از بين رفته است.»(۸)
۶. نداشتن طراوات زندگی
با تندخویی طراوات و شادابی در زندگی انسان وجود نخواهد داشت و در واقع انسان نمی تواند زندگی واقعی را تجربه كند و همچون شخص عطشانی است كه به دنبال سراب می رود و نه آبی پيدا می كند و نه تشنگی اش برطرف می شود. حضرت علي(ع) مي‌فرمايند: «تندخويي زندگي را مشقت بار و سخت مي‌سازد»(۹)
بنابراین بداخلاقی زهر كشنده و از پليدي های رسواكننده و از رذيلت های آشكار است، که انسان را از جوار رحمت پروردگار دور میسازد. دین اسلام پیوسته به حُسن خلق و نرم خویی و مهربانی در گفتار و رفتار دعوت میکند و از درشتی و عصبانیت نهی میکند؛ زیرا این آموزه یکی از مهم ترین عوامل قدرت، موفقیت و پیروزی انسان در زندگی است.
۱. سوره شمس. آيه۹
۲. برگرفته از كتاب راه روشن. ترجمه كتاب المحجة البيضاء في تهذيب الاحياء. مترجم عبدالعلی صاحبی. ج۵. ص۱۲۶
۳. فرهنگ صفات.عباس اسماعیلی یزدی.ص۶۴۰
۴. مكارم الاخلاق.ص۴۳۳
۵.علل الشرائع. ص۳۱۰.ح۴، دانشنامه قرآن و حدیث،ج۴. ص۲۰۲
۶. مجلسي. بحارالانوار. ج۷۱. ص۳۹۴
۷. سوره حج. آيه ۱۱
۸. حر عاملی. وسائل‌الشيعه. ج۲. ص۲۴۱
۹. آمدی. تصنيف غررالحكم و دررالكلم. ص۲۶۴