رهروان ولایت ـ کتاب کافی نوشته شیخ محمد بن یعقوب کلینی(329 ق)، یکی از کتب معتبر شیعی و مشتمل بر 16199 حدیث است. [1]
البته معتبر بودن این کتاب به معنای پذیرش تمامی احادیث موجود در آن و صحّت آنها نیست [2] زیرا غیر از قرآن کریم، سایر کتب از خطا و اشتباه به دور نیستند؛ برخی از اشتباهات ممکن است از جانب نویسنده کتاب صورت گرفته باشد و برخی در طول زمان بر کتاب عارض شده باشد؛ زیرا علی رغم تلاش بزرگانی مثل شهید اوّل برای حفظ و نقل صحیح این کتب، احتمال اشتباه در استنساخ کتاب وجود دارد،[3] بر خلاف اهل سنّت که همه روایات موجود در دو کتاب مشهور خود را صحیحه می‌دانند و بر طبق آنها عمل می‌کنند. [4]
با توجّه به این نکته، علم رجال و درایه به عنوان میزان در تشخیص روایت صحیح از غیر آن، وضع شده و دارای قواعد و دستورات بسیار دقیق در تشخیص روایات است. [5]
البته اشتباهات موجود در کتاب کافی بسیار اندک است (شاید در حدّ سه مورد) و قابل مقایسه با روایات ضعیف و مجعولِ موجود در کتب اهل سنت نیست. [6]
نمونه‌ای از اشتباه در روایت کافی:
«سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ جَمِيعاً عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ أَخِيهِ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُبِضَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ ع وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعٍ وَ خَمْسِينَ سَنَةً فِي عَامِ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِينَ وَ مِائَةٍ وَ عَاشَ بَعْدَ جَعْفَرٍ ع خَمْساً وَ ثَلَاثِينَ سَنَةً؛[7] ابو بصیر فرمود: امام موسی بن جعفر(علیهماالسلام) در سنّ چهل و پنج سالگی و در سال 183 در گذشت. ایشان بعد از فوت پدرشان 35 سال امامت کردند».
در سلسله سند روایت اشتباهی رخ داده، زیرا ابن مسکان و ابوبصیر (لیث بن البختری المرادی م150ق) پیش از شهادت امام کاظم(علیه‌السلام) وفات کرده‌اند و نمی‌توانسته‌اند از وفات آن حضرت خبر بدهند. [8]
در مورد این روایت دو احتمال وجود دارد:
1. اینکه مراد از محمد بن مسکان و ابوبصیر کسانی غیر از دو نفر مشهور از اصحاب امام صادق(علیه‌السلام) بوده‌اند: این احتمال باطل است زیرا ابن مسکان که در سلسله اسناد بن سنان قرار دارد و همچنین ابوبصیر که استاد ابن مسکان بوده است، مشخّصند. [9]
2. اینکه در نقل روایت از جانب مؤلّف کتاب یا استنساخ کنندگان آن اشتباهی رخ داده باشد. منشأ اشتباه هم وجود سند مشابه همین در روایات پیشین باب بوده که از امام صادق(علیه‌السلام) نقل شده است. [10]
توضیح: این روایت بخشی از یک روایت طولانی بوده که در کتابِ یکی از مشایخ شیخ کلینی موجود بوده است (احتمالا کتاب حسین بن سعید اهوازی) و در آن روایت طولانی تاریخ وفات ائمه معصومین تا زمان امام جواد(علیه‌السلام) یکجا بیان شده بود. جناب کلینی این روایت را تقطیع (قطعه قطعه) کردند و برای هر کدام سلسله سند روایت اصلی را هم نوشته‌اند.
در مورد وفات امام کاظم و امام رضا(علیهماالسلام) روایت باید از محمد بن سنان نقل شده باشد زیرا ابن مسکان و ابوبصیر در آن زمان زنده نبوده‌اند. جناب کلینی در مورد تاریخ وفات امام رضا(علیه‌السلام) این دقّت نظر را به خرج داده ولی در مورد وفات حضرت موسی بن جعفر دقّت صورت نگرفته (یا اینکه بعدها استنساخ کنندگان اشتباه کرده‌اند).
به هر حال، این روایت به دلیل وجود محمد بن سنان دچار ضعف سندی است[11] و تحریف در سلسله آن نیز وجود دارد. [12]
-----------------------------------------
پي نوشت:
[1]. لولو البحرین محدث بحرانی- چاپ قدیم بدون شماره صفحه- در احوالات مرحوم کلینی.
[2]. ترجمه کلّیّات علم الرجال- آیت الله سبحانی ص308.
[3]. وجود نسخه های مختلف کتاب کافی دلیل روشنی بر این مطلب است.
[4]. فیض الباری علی صحیح البخاری، ج1/ص57.
[5]. درباره روات موجود در این کتب علاوه بر معجم‌های رجالی که به صورت یکجا و به ترتیب الفبایی به شرح زندگانی و میزان اعتبار روات پرداخته‌اند، کتابها و جزواتی هم به صورت مجزّی به بررسی بعضی از افراد می‌پردازند. در خصوص ابوبصیر هم جناب خوانساری رساله‌ای با عنوان "عدیم النظیر فی احوال ابی بصیر" نگاشته اند.- در ضمن کتاب الجوامع الفقهیة- چاپ منشورات آیت الله مرعشی از صفحه 64 الی 106.
[6]. بسیاری روایات ضعیف و خلاف عقل در این کتب وجود دارد و در بسیاری موارد با اوّلیات اسلام هماهنگ نیستند.- مراجعه شود به کتاب "سبعة من سلف" مرحوم فیروزآبادی.
همچنان روایات مجعوله ای در بین این کتب دیده میشود که با حوادث تاریخی به هیچوجه همسانی ندارد. - محمد بن سعد زهرى ( متوفاى 230هـ) در الطبقات الكبرى ص 463 - العسقلاني، الإصابة في تمييز الصحابة، ج 6، ص 7768، رقم: 7769.
[7]. الكافي (ط - الإسلامية)، ج1، ص: 486
[8]. رجال النجاشي ص 214، الرقم 559 - معجم رجال الحديث، ج11، ص: 350و ج21، ص: 89- قاموس الرجال، مركز نشر كتاب تهران، ج 7، ص 448، ليث ج 9، ص 383، يحيى بن ابى القاسم.
[9]. رسائل ومقالات آیت الله سبحانی، ج2، ص: 228
[10]. الكافي (ط - الإسلامية) ج1،ص 461؛ الكافي (ط - الإسلامية) ج1، ص463؛ الكافي (ط - الإسلامية) ج1، ص468؛ الكافي (ط - الإسلامية) ج1، ص472: عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ أَخِيهِ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِير.
[11]. مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، ج6، ص: 70.
[12]. محققین موسسه دارالحدیث در حاشیه شماره 13: كما أشار إليه المحقّق الخوانساري في رسالته في أحوال أبي بصير المطبوعة ضمن الجوامع الفقهيّة، ص 67- 68.- كافي (ط - دار الحديث)، ج2، ص: 565.
اللهم صلّ علي محمّد و آل محمّد و عجّل فرجهم
نظرات
خیلی جالبه . من هم شنیده ام که کتاب کافی اشتباهاتی داره ولی مطرح کردن چنین مطالبی در هر جایی مناسب نیست . چون اشتباهات ممکنه بیشتر در سند و سلسله راویانشه
اشتباهات موجود در برخی اسناد کتب اربعه از یکی دو مورد تجاوز نمیکند و با کمی دقت نظر معلوم میشود و احتمالا از اشتباه استنساخ کنندگان نشأت گرفته. بخلاف اشکالات موجود در صحاح ستّه اهل سنّت که از حیث سند و متن مشحون از اشتباهات و افترائات به پیامبر و صحابه ایشان است. بزرگانی از قبیل مرحوم فیروزآبادی در کتاب سبعة من السلف به بخشی از این افترائات که با مزاق اهل سنت نیز سازگار نیست اشاره فرموده...