نماز جمعه، یکی از ارکان مهم دین اسلام و نماد وحدت و همبستگی مسلمانان است. این فریضه الهی، علاوه بر جنبه عبادتی، نقش مهمی در اطلاع‌رسانی، تعلیم و تربیت و تقویت روحیه برادری در میان مسلمانان دارد. اولین خطبه نماز جمعه که توسط پیامبر اکرم (ص) ایراد شد، نقطه عطفی در تاریخ اسلام بوده و حاوی پیام‌ها و آموزه‌های ارزشمندی است که تا امروز نیز راهگشای بشریت است.
مقدمه: پس از هجرت پیامبر (ص) به مدینه و تشکیل جامعه اسلامی، نیاز به یک مکان و زمان مشخص برای تجمع مسلمانان و دریافت رهنمودهای پیامبر احساس می‌شد. به همین دلیل، نماز جمعه به عنوان یک فریضه الهی و اجتماعی تعیین شد. اولین نماز جمعه در مدینه و در وادی رانوناء اقامه شد.
محتوای خطبه
متاسفانه متن کامل اولین خطبه نماز جمعه پیامبر (ص) به صورت مستند و دقیق در هیچ منبع تاریخی ذکر نشده است. با این حال محتوای این خطبه بر اساس سیره و سنت پیامبر اکرم (ص) و مضامین کلی خطبه‌های ایشان استنباط می‌شود. بخشی از آن خطبه چنین است: «خُذُوا بحَظكُمْ وَ لَا تُفَرِّطُوا فِي جَنْب اللهِ فَقَدْ عَلَمَكُمُ اللهُ كِتَابَهُ وَنَهَجَ لَكُمْ سَبيلَهُ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ يَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ وَأَحْسِنُوا كَمَا أَحْسَنَ اللهُ إِلَيْكُمْ وَعَادُوا أَعْدَاءَهُ وَ جَاهِدُوا فِى اللَّهِ حَقٌّ جَهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَة وَيَحْيَا مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَة وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَأَكْثِرُوا ذِكْرَ اللهِ وَاعْمَلُوا لِمَا بَعْدَ الْيَوْم فَإِنَّهُ مَنْ يُصْلِحْ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ يَكْفِهِ اللهُ مَا بَيْنَهُ وَبَيْنَ النَّاسِ» [۱] «سهم خود را گرفته و از تفریط در حق الهی بپرهیزید! خداوند کتاب خودش قرآن را به شما تعلیم نموده و راه خود را به شما نشان داده تا راستگویان از دروغگویان شناخته شوند، و نیکی کنید همانگونه که خداوند به شما نیکی کرده است و با دشمنانش دشمن باشید و در راه خدا حق جهاد را ادا کنید. او شما را اختیار کرده و شما را مسلمان نام نهاده تا کسی که هلاک می‌شود از روی دلیل هلاک شود و حیات زنده نیز از روی برهان باشد و قدرت و توانی نیست مگر به خدا. پس زیاد خدا را یاد کنید و برای بعد از امروز تلاش کنید؛ پس کسی که بین خود و خدا را اصلاح کند، خدا بین او و مردم را کفایت خواهد نمود».
از آنجا که این خطبه در بدو ورود به اطراف مدینه ایراد شده است، به عنوان یک خطبه تاریخی به تمامی مسائل مهم روز آن دوره پرداخته است. یکی از مسائل روز آن زمان، مهاجرت مسلمانان مکه به مدینه و نیاز به کمک و احسان انصار نسبت به آنها بود، به خاطر همین پیامبر اکرم در این خطبه می‌فرمایند: به آنها احسان کنید همانطور که خداوند به شما احسان نموده و نعمت‌هایش را در اختیار شما قرار داده است. این تذکر پیامبر در اولین خطبه نماز جمعه، آنچنان در میان مردم موثر واقع شد که برخی افراد خانه خویش را در اختیار مهاجران قرار دادند!
از دیگر مسائل روز آن دوره، دشمنی سرسخت مشرکین مکه اعم از منافقین و اقلیت یهود بود، که همین امر موجب شده بود که به فرمان پیامبر، مسلمانان باید خود را برای جهاد گسترده علیه آنان آماده می‌کردند.
بیان برخی از نکات برجسته در این خطبه
۱. اهمیت قرآن: قرآن کریم تنها کتاب ماندگار الهی می‌باشد که بدون هیچ گونه تغییر و تبدیل و تحریف و تصرفی در اختیار بشر باقی مانده است که اگر انسان‌ها به آن توجه نمایند یقیناً سعادت دنیوی و اخروی را برای خود به ارمغان می‌آورند. نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در مورد اهمیت قرآن می‌فرمایند: «ألْقُرْآنُ مَأدَبَةُ اللّه ِ فَتَعَلَّمُوا مَأدَبَتَهُ مَا اسْتـَطَعْتُمْ، إنَّ هذا الْقُرْآنَ هُوَ حَبْلُ اللّه ِ، وَهُوَ النُّورُ الْمُبينُ، وَالشِّفاءٌ النّافِعُ فَاقْرَؤُوهُ» [۲] «قرآن مركز تربيت الهى است پس درحدّ توان ادب آن را بياموزيد، اين قرآن ريسمان الهى و نور نمايان و مايه شفاى مفيد است، پس آن را بخوانيد».
و نیز مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام در این مورد می‌فرمایند: «اللَّهَ اللَّهَ فِي الْقُرْآنِ لَا يَسْبِقُكُمْ بِالْعَمَلِ بِهِ غَيْرُكُمْ» [۳] «خدا را! خدا را! درباره قرآن! مبادا دیگری بر شما در عمل به آن پیشی گیرد».
۲. اهمیت احسان به دیگران
ارزش احسان بالاتر از انفاق است، چرا که همراه با محبت، ادب، آموزش، مشورت، اطاعت و مراقبت است. به خاطر همین ارزش بالایی که دارد، زمینه دریافت رحمت و پاداش خاص الهی را فراهم می‌گرداند. از منظر حضرت امام جعفر صادق علیه السلام پاداش احسان برتر از چندین طواف است! چنانچه حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در این مورد به اسحاق فرمودند:«يَا إِسْحَاقُ مَنْ طَافَ بِهَذَا اَلْبَيْتِ طَوَافاً وَاحِداً كَتَبَ اَللَّهُ لَهُ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ أَلْفَ سَيِّئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ أَلْفَ دَرَجَةٍ وَ غَرَسَ لَهُ أَلْفَ شَجَرَةٍ فِي اَلْجَنَّةِ وَ كَتَبَ لَهُ ثَوَابَ عِتْقِ أَلْفِ نَسَمَةٍ حَتَّى إِذَا وَصَلَ إِلَى اَلْمُلْتَزَمِ فَتَحَ اَللَّهُ لَهُ ثَمَانِيَةَ أَبْوَابِ اَلْجَنَّةِ يُقَالُ لَهُ اُدْخُلْ مِنْ أَيِّهَا شِئْتَ قَالَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا كُلُّهُ لِمَنْ طَافَ قَالَ نَعَمْ أَ فَلاَ أُخْبِرُكَ بِمَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا قُلْتُ بَلَى قَالَ مَنْ قَضَى لِأَخِيهِ اَلْمُؤْمِنِ حَاجَةً كَتَبَ اَللَّهُ لَهُ طَوَافاً حَتَّى بَلَغَ عَشْراً» [۴] «کسی که خانه کعبه را یک بار طواف کند، خدا برای او ۶۰۰۰ حسنه منظور می‌دارد و ۶۰۰۰ گناه وی را پاک می‌کند و ۶۰۰۰ درجه وی را ترفیع می‌دهد و آنگاه که در قسمت ملتزم (کنار کعبه) قرار گیرد، خداوند هفت باب از ابواب جنت را به رویش می‌گشاید. به امام علیه السلام گفتم: فدایت شوم! این همه پاداش مربوط به طواف است؟ حضرت فرمود: بله! و به تو خبر می‌دهم از چیزی که در پاداش از این برتر باشد. برآورده ساختن حاجت مسلمان برتر از طواف است و این برتری را تا ده طواف رساند».
از منظر مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام، دوام نعمت برخی از بندگان خدا، به خاطر این است که آن نعمت را در راستای نفع رسانی به دیگران استفاده می‌کنند، که اگر از بذل و بخشش امتناع کنند، خداوند متعال آن نعمت‌ها را از آنان می‌گیرد و به اشخاص دیگری تحویل می‌دهد، چنانچه می‌فرمایند: «إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً يَخْتَصُّهُمُ اللَّهُ بِالنِّعَمِ لِمَنَافِعِ الْعِبَادِ، فَيُقِرُّهَا فِي أَيْدِيهِمْ مَا بَذَلُوهَا؛ فَإِذَا مَنَعُوهَا نَزَعَهَا مِنْهُمْ، ثُمَّ حَوَّلَهَا إِلَى غَيْرِهِمْ» [۵] «خداوند بندگانى دارد كه نعمت هاى خاصى را به آنان بخشيده تا بندگان ديگر از آن بهره گيرند، به همين دليل مادامى كه از اين نعمت ها به ديگران مى بخشند خدا آن را در دستشان نگه مى دارد اما هنگامى كه آن نعمت ها را از ديگران دريغ داشتند از آن ها مى گيرد و آن را به گروهى ديگر مى دهد».
۳. اهمیت جهاد
از نکات بسیار مهم مطرح شده در اولین خطبه نماز جمعه پیامبر اکرم، جهاد در راه خداست. در آموزه‌های شریعت مقدس اسلام، علی الخصوص در قرآن کریم، درباره جنگ و جهاد نکته‌های بسیار مهمی مطرح شده است. به طور مثال در یکی از آیات، آمادگی مسلمانان برای جنگ و جهاد را به اندازه‌ای ترسیم نموده که دشمنان باید از آنان هراس و ترس داشته باشند: «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ» [۶] «هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آنها [= دشمنان]، آماده سازید! و (همچنین) اسبهای ورزیده (برای میدان نبرد)، تا به وسیله آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید».
و نیز از نظر قرآن کریم جهاد، تجارتی است که بسیار سودآور است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ، تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ، يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ وَأُخْرَى تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِيبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ» [۷] «ای اهل ایمان، آیا شما را به تجارتی سودمند که شما را از عذاب دردناک (آخرت) نجات بخشد دلالت کنم؟ به خدا و رسول او ایمان آرید و به مال و جان در راه خدا جهاد کنید، که این کار (از هر تجارت) اگر دانا باشید برای شما بهتر است. تا خدا گناهان شما ببخشد و در بهشتی که در زیر درختانش نهرها جاری است داخل گرداند و در بهشتهای عدن جاودانی منزلهای نیکو عطا فرماید. این همان رستگاری بزرگ است. و باز تجارتی دیگر که آن را هم دوست دارید نصرت و یاری خدا (در جنگ) و فتح نزدیک (سپاه اسلام) است، و اهل ایمان را (به این دو نعمت) بشارت ده».
اهمیت خطبه اول نماز جمعه
آغازین فصل هدایت: این خطبه، آغازین فصل هدایت و راهنمایی مسلمانان در زمینه‌های مختلف زندگی بود.
الگویی برای خطبا: خطبه‌های پیامبر (ص) الگویی کامل برای خطبا و سخنرانان در طول تاریخ اسلام بوده است.
تبیین مفاهیم اسلامی: در این خطبه، بسیاری از مفاهیم اساسی اسلام مانند توحید، عدالت، اخلاق و ... تبیین شده است.
تقویت وحدت و همبستگی: این خطبه، نقش مهمی در تقویت وحدت و همبستگی مسلمانان اولیه داشت.
نتیجه‌گیری: اولین خطبه نماز جمعه پیامبر (ص) نه تنها یک رویداد تاریخی، بلکه نقطه عطفی در تاریخ اسلام و آغازین فصل هدایت و راهنمایی مسلمانان بود. پیام‌ها و آموزه‌های این خطبه همچنان برای همه انسان‌ها، به‌ویژه مسلمانان، راهگشا و الهام‌بخش است.
پی نوشت
[۱] تاریخ طبری، محمد بن جریر طبری، دارالمعارف، جلد ۲، صفحه ۳۹۴
[۲] وسائل الشیعه، حر عاملی، آل البیت، جلد ۶، صفحه ۱۶۸
[۳] نهج البلاغه، نامه ۴۷
[۴] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، دارالصعب، جلد ۲، صفحه ۱۹۴
[۵] وسائل الشیعه، حر عاملی، آل البیت، جلد ۱۶، صفحه ۳۲۵
[۶] سوره انفال، آیه ۶۰
[۷] سوره صف، آیات ۱۰ تا ۱۳