اهل بیت علیهم السلام به عنوان الگوهای کامل انسانیت، همواره در طول تاریخ اسلام به خدمات اجتماعی و عام‌المنفعه مشغول بوده‌اند. یکی از مهم‌ترین ابزارهایی که آنها برای تحقق این اهداف به کار می‌بردند، وقف بود. وقف به معنای اختصاص اموالی به منظور استفاده مستمر و دائمی در راه‌های خیر و نیکوکاری است. این مقاله به بررسی نقش وقف در خدمات اجتماعی اهل بیت علیهم السلام و تأثیر آن بر جامعه می‌پردازد.
مقدمه: موقوفه‌ها به عنوان یکی از ارزشمندترین میراث‌های تاریخی و فرهنگی، نقش بسزایی در تداوم فعالیت‌های خیرخواهانه و اجتماعی داشته‌اند. در میان موقوفات مختلف، موقوفات اهل بیت علیهم السلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. این موقوفات که با نیت‌های خیرخواهانه و به منظور خدمت به جامعه وقف شده‌اند، به عنوان نمادی از اخلاق، عمل نیک و توجه به نیازهای جامعه به شمار می‌آیند.
نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت مطهر او نه تنها در زمان حیات گوهربار خویش همواره در پی احسان و نیکی به اطرافیان و مسلمانان بودند، بلکه به جهت آینده نگری و تامین منافع و مصالح مسلمانان به طور عملی به دیگران سنت نیکوی وقف را آموزش می‌دادند. آن بزرگواران موقوفه‌هایی داشتند که با آنها سنت زیبای وقف را مورد تبلیغ و ترویج قرار می‌دادند و آثار مثبت و ماندگار دنیوی و ثمرات اخروی فراوان این سنت حسنه را به مسلمانان گوشزد می‌کردند.
«مخیریق» عالِم یهودی در روز شنبه که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم برای جنگ در احد رفتند، به یهودیان گفت: به خدا قسم شما می‌دانید که محمد پیامبر است و نصرت و یاری او بر شما فرض و واجب. آنها بهانه آوردند که امروز شنبه است، گفت دیگر شنبه معنایی ندارد، سلاح خود را برداشت و همراه رسول خدا به میدان جنگ آمد و کشته شد. پیامبر اکرم فرمودند: مخیریق بهترین یهودی است وقتی مخیریق از مدینه به احد می‌رفت، گفت: اگر کشته شدم، اموال من مال محمد است که در راه خدا صرف کند، آن اموال منشأ اصلی صدقات پیامبر شد، اموال مخیریق هفت مزرعه بودند به نامهای: میثب، صافیه، دلال، حسنی، برقه، اعواف و مشربه ام ابراهیم که مادر ابراهیم(فرزند پیامبر) در این منطقه سکونت داشت و پیامبر اکرم به آنجا می‌آمد.[۱]
البته تمامی موقوفه‌های آن حضرت، منحصر در این هفت باغ نبود، بلکه در کتب تاریخ، زمین‌های دیگری را به نام صدقات رسول صلی الله علیه و آله و سلم ذکر کرده‌اند.[۲]
مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام نیز موقوفه‌هایی از اموال و دارایی شخصی خود داشتند که در کتاب‌های تاریخی ثبت کرده‌اند. از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده است که حضرت علی علیه السلام خانه‌ای در بنی زریق داشتند و در مورد وقف آن چنین فرمودند: «به نام خدای بخشاینده مهربان. این است آنچه علی بن ابیطالب آن را در حالی که زنده و کامل بود صدقه کرده، وقف نمود خانه خود را که در بنی زریق دارد، صدقه‌ای که فروخته نمی‌شود و هبه نمی‌گردد تا خدایی که وارث آسمان و زمین است آن را وارث شود». حضرت در این خانه خاله‌های خود را سکونت دادند تا مادامی که خود یا اولادشان زنده هستند و وقتی مرگ آنها فرا رسید، برای محتاجین از مسلمانان باشد».[۳]
آن حضرت در مورد اداره اموال موقوفه پس از شهادتشان چنین فرمودند: «این دستوری است که بنده خدا علی بن ابیطالب امیرالمومنان در مورد چگونگی تصرف در اموالش به خاطر خوشنودی خدا داده است تا از این طریق، خداوند وی را قرین رحمت و دمساز بهشت سازد و به او امنیت و آرامش در سرای دیگر را عنایت کند. از آن جمله است: سرپرستی آن به عهده حسن بن علی است که به طور شایسته مصرف یا از آن انفاق کند. اگر برای حسن پیشآمدی کرد و حسین زنده بود، او سرپرستی آن را بر عهده بگیرد و به جای وی وظیفه را انجام دهد، پسران فاطمه همان مقدار سهم از این مال دارند که پسران علی. و اینکه سرپرستی آن را به پسران فاطمه واگذاردم، به خاطر خدا و به خاطر تقرب به رسول الله و بزرگداشت حرمت او و احترام پیوند خویشاوندی‌اش و با کسی که این اموال در دست اوست شرط می‌کنم که اصل مال را حفظ کند و تنها از میوه و درآمدش در آن راهی که به او دستور داده‌ام انفاق نماید و از نهال‌های نخل چیزی نفروشد تا همه این سرزمین یکپارچه زیر پوشش نخل قرار گیرد و آباد شود».[۴]
محمد بن علی شافعی از عبدالله بن حسن در مورد موقوفات ثبت شده حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها چنین روایت می‌کند: عده‌ای از اهل بیت علیهم السلام به من خبر دادند که فاطمه دختر رسول خدا و علی علیه السلام اموال خود را بر بنی هاشم و بنی المطلب وقف کردن و دیگران را نیز در ردیف وقف شدگان بر آنها داخل نمودند.[۵]
حضرت زهرا سلام الله علیها هنگام شهادتشان وصیت نامهای در مورد باغ‌های مخیریق، تنظیم و تولیت این وقف را که شرعاً در دست او بود به امیرالمومنین و بعد از او به ترتیب به امام حسن و امام حسین علیهما السلام واگذار نمودند که متن وصیت‌نامه چنین است: «به نام خداوند بخشاینده مهربان. این چیزی است که فاطمه دختر محمد(ص) به آن وصیت کرده است. فاطمه وصیت می‌کند که باغ‌های هفتگانه‌اش؛ عواف، دلال، برقه، میثب، حسنی، صافیه و مشربه ام ابراهیم، در دست علی بن ابیطالب علیه السلام باشد اگر علی وفات کرد، در دست حسن و بعد از او، در دست حسین و پس از وفات او، در دست بزرگترین فرزندان من. خدا بر این امر شاهد است و مقداد بن اسود کندی و زیبر بن عوام بر آن گواه هستند و علی بن ابیطالب این مکتوب را نوشته است».[۶]
اهمیت موقوفات اهل بیت علیهم السلام
موقوفات اهل بیت علیهم السلام از چند جهت حائز اهمیت هستند:
۱.الگوی عمل نیک: این موقوفات به عنوان الگویی برای عمل نیک و خیرخواهی به شمار می‌آیند و نشان می‌دهند که چگونه می‌توان با وقف اموال، به جامعه خدمت کرد.
۲.تامین نیازهای جامعه: موقوفات اهل بیت علیهم السلام در طول تاریخ به تامین نیازهای مختلف جامعه از جمله آموزش، درمان، کمک به فقرا و مستمندان و... کمک شایانی کرده است.
۳.حفظ و انتقال فرهنگ و ارزش‌ها: موقوفات به عنوان نمادی از فرهنگ و ارزش‌های اسلامی و ایرانی به شمار می‌آیند و به حفظ و انتقال این ارزش‌ها به نسل‌های آینده کمک می‌کنند.
۴.توسعه و آبادانی جامعه: موقوفات با ایجاد اشتغال، توسعه زیرساخت‌ها و حمایت از فعالیت‌های اقتصادی، به توسعه و آبادانی جامعه کمک می‌کنند.
خدمات اجتماعی اهل بیت علیهم السلام در عرصه وقف
۱.کمک به فقرا و مستمندان: آنها همواره به فکر نیازمندان بودند و بخش قابل توجهی از اموال خود را به فقرا و مستمندان اهدا می‌کردند.
۲.تامین نیازهای اولیه زندگی: ائمه اطهار علیهم السلام به تأمین نیازهای اولیه زندگی مانند غذا، پوشاک و مسکن برای نیازمندان اهمیت زیادی می‌دادند.
۳.ترویج علم و دانش: آنها به گسترش علم و دانش در جامعه بسیار اهمیت می‌دادند و مدارس و کتابخانه‌هایی را تأسیس می‌کردند.
۴.ترویج عدالت و برابری: ائمه اطهار علیهم السلام همواره برای برقراری عدالت و برابری در جامعه تلاش می‌کردند و از مظلومان دفاع می‌نمودند.
۵.تامین امنیت و آسایش مردم: آنها برای تامین امنیت و آسایش مردم تلاش می‌کردند و به حل اختلافات و نزاع‌ها می‌پرداختند.
نقش وقف در خدمات اجتماعی اهل بیت علیهم السلام
وقف نقش بسیار مهمی در ارائه خدمات اجتماعی توسط اهل بیت علیهم السلام داشت. برخی از مهم‌ترین نقش‌های وقف عبارتند از:
۱.تامین پایدار منابع مالی: وقف به عنوان یک منبع پایدار مالی، امکان ارائه خدمات مستمر به نیازمندان را فراهم می‌کرد.
۲.توسعه خدمات اجتماعی: آن بزرگواران با استفاده از درآمدهای حاصل از وقف، خدمات اجتماعی متنوع‌تری را ارائه می‌دادند.
۳.ترویج فرهنگ وقف: وقف به عنوان یک فرهنگ نیکوکارانه از سوی معصومین علیهم السلام در جامعه گسترش یافت و افراد بیشتری را به مشارکت در امور خیر تشویق کرد.
۴.باقی ماندن نام نیک واقفان: اهل بیت علیهم السلام با وقف اموال خود، نام نیک خود را برای همیشه در تاریخ ماندگار کردند.
نتیجه‌گیری
وقف یکی از مهم‌ترین ابزارهایی است که اهل بیت علیهم السلام برای تحقق اهداف اجتماعی خود به کار می‌بردند. وقف با تامین منابع پایدار مالی، امکان ارائه خدمات مستمر به نیازمندان را فراهم می‌کرد و تأثیر بسیار مثبتی بر جامعه گذاشته است. امروزه نیز می‌توان با الگوگیری از اهل بیت علیهم السلام و ترویج فرهنگ وقف، به بهبود وضعیت اجتماعی و کاهش مشکلات جامعه کمک کرد. موقوفات اهل بیت علیهم السلام به عنوان میراثی ماندگار از اخلاق و عمل نیک، نقش بسیار مهمی در تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام داشته‌اند. این موقوفات با تامین نیازهای مختلف جامعه، حفظ و انتقال فرهنگ و ارزش‌ها و توسعه و آبادانی جامعه، به عنوان نمادی از خیرخواهی و انسان‌دوستی به شمار می‌آیند. با توجه به اهمیت این موقوفات، لازم است برای حفظ، توسعه و بهره‌برداری بهینه از آنها تلاش بیشتری صورت گیرد.
پی نوشت
[۱] المغازی، محمد بن عمر بن واقد واقدی، تحقیق دکتر مارسدن جونز، دفتر تبلیغات اسلامی، جلد ۱، صفحات ۲۶۲ و ۲۶۳
[۲] معجم البلدان، یاقوت حمودی، دار بیروت للطباعة و النشر، جلد ۱، صفحه ۵۱۲
[۳] وسائل الشیعه، شیخ ال عاملی، موسسه آل البیت علیهم السلام، جلد ۱۳، صفحه ۳۰۴، حدیث ۴
[۴] نهج البلاغه، نامه ۲۴
[۵] السنن الکبری، ابوبکر البیهقی، دارالکتب العلمیه، جلد ۶، صفحه ۱۶۱
[۶] من لا یحضر الفقیه، شیخ صدوق، انتشارات جامعه مدرس حوزه علمیه قم، چاپ دوم، جلد ۴، صفحه ۱۸۰، حدیث ۱۳