چرا حضرت علي بعد از غصب خلافت، قیام نکرد؟

رهروان ولایت ـ شیعه بالاتفاق معتقد است امام و جانشین پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) باید از جانب خداوند متعال تعیین شود و مردم در این امر هیچ نقشی ندارند؛ امام تعیین شده توسط نبی گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز امیرالمومنین(علیهالسلام) بود که در روز غدیر خم ابلاغ شد؛ اما این امر بعد از رحلت پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) مورد غفلت قرار گرفت و حق خلافت توسط دیگران غصب شد و افرادی به ناحق بر مسند خلافت پیامبر عظیم الشان اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) قرار گرفتند.

یکی از شبهات مطرح شده از سوی علمای اهل سنت مبنی بر بطلان این اعتقاد، این است که می‌گویند، اگر امام تعیین شده علی بن ابی‌طالب(علیه‌السلام) بود، می‌باسیت ایشان نسبت به احقاق حق خود و گرفتن مقام خلافت قیام کند، پس چون قیام نکرد و راضی بود و بعد از مدتی بیعت هم کرد، پس این مدعا دروغ است و خود حضرت خلافت خلفای سه‌گانه را قبول داشته است.

این شبهه، شبهه جدیدی نیست و بارها از سوی آنان تکرار شده و بارها توسط علمای شیعه پاسخ داده شده است؛ اما باز اهل سنت و در حال حاضر وهابیت خبیث آن‌را تکرار کرده و بدون توجه به پاسخ علمای شیعه همان مدعای خود را تکرار می‌کنند.

پاسخ:

با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و زمان رحلت پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به خوبی پاسخ این سوال روشن می‌گردد؛ تاریخ گواه است که حکومت نو پای اسلامی بعد از رحلت پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) با چند مشکل عمده مواجه بود:

1. خود حکومت، نو پا بود و تازه بنیان‌گذاری شده بود، لذا به شدت آسیب‌پذیر بود، کوچک‌ترین مساله و کودتای داخلی، می‌توانست ضربه مهلکی به حکومت وارد کند و به کلی حکومت را ساقط کند.

2. منافقین داخلی در درون جامعه اسلامی رخنه کرده بودند و چون از درون ایمان نیاورده و دوست داشتند این حکومت اسلامی به زودی از بین رود، از هر گونه تلاشی برای از بین بردن این حکومت نو بنیاد دریغ نمی‌کردند و پنهانی با سران کفر در ارتباط بودند و برای از بین بردن این حکومت توطئه می‌کردند.

3. کافران اطراف مکه و مدینه نیز در صدد از بین بردن این اسلام و آیین بودند.

4. یهودیان و مسیحیان اطراف مدینه نیز به شدت در حال توطئه برای نابودی این آیین جدید بودند تا بتوانند آیین خود را حفظ کنند.

5. همسایگان عربستان نیز به مرزهای عربستان هجوم آورده بودند و قصد داشتند آن‌را نابود کرده و زیر سلطه خود در آورند.

بنابراین جامعه اسلامی هم از در درون و هم از بیرون دچار چالش‌های اساسی و پر تلاطم بود که هر کدام از آن‌ها به تنهایی می‌توانست جامعه را به نابودی بکشاند و اسلام نوبنیاد را به کلی ساقط کند؛ منافقین، کفار، یهودیان و مسیحیان درون عربستان به شدت منتظر رحلت پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بودند تا همه با هم بتوانند با این آیین مقابه کرده و آن‌را نابود کنند.

با این اوضاع و احوال اگر کسی در درون جامعه اسلامی به پا خواسته و جامعه و مسلمین را به دو دسته تقسیم می‌کرد و به جان هم می‌انداخت و شکافی عظیم در بین مسلمین ایجاد می‌کرد، آیا کمک به جامعه اسلامی بود یا کمک به دشمنان اسلام؟ به نظر می‌رسد که قیام در چنین وضعیتی تنها به نابودی جامعه و آیین اسلام کمک می‌کرد و اگر کسی در این شرایط قیام می‌کرد، جز هوا و هوس و قدرت‌طلبی چیز دیگر در سر نداشته است.

حال با این توصیفات امیرالومنین(علیه‌السلام) هم باید تصمیم بگیرد، مسمانان را به جان هم بیاندازد یا صبر کرده و حق خود را نادیده بگیرد و اجازه دهد، جامعه اسلامی و حکومت اسلامی پا گرفته و جان دوباره‌ای بگیرد و به ثبات لازم برسد و از تفرقه در بین مسلمین جلوگیری کند؛ مطمئنا چون حضرت از هر گونه هوا و هوسی بری بود،  راه دوم را انتخاب می‌کرد و از تفرقه بین مردم جلوگیری می‌کرد و همین کار را هم انجام داد و از فروپاشی نظام اسلامی جلوگیری کرد.

خود حضرت نیز به همین موضوع اشاره کرده و دقیقا علت سکوت خود را جلوگیری از تفرقه و شکاف بین مردم اعلام می‌کند؛ ایشان در پاسخ به نامه معاویه ‌فرمودند: «... من به خوبی دریافتم که حق من به یغما رفته و من با شکیبایی آن‌را رها کردم. ای معاویه، هنگامی که مردم با ابوبکر بیعت کردند، پدرت ابوسفیان پیش من آمد و گفت: پس از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) تو شایسته‌ترین فرد برای زعامت مسلمانان هستی و من در برابر مخالفان، از تو حمایت می‌کنم، دستت را دراز کن تا با تو بیعت کنم؛ لیکن من از پذیرفتن پیشنهاد وی خودداری کردم.
ای معاویه، تو می‌دانی که پیوسته پدرت این گفته‌ی خود را تکرار می‌کرد و از آن‌جا که حکومت اسلامی نو پا بود، و احتمال چند دسته‌گی در میان مسلمانان می‌رفت، من به سخن او گوش ندادم و در خانه‌ی خود نشستم.[1]

در این حدیث حضرت بیان می‌کند، حتی کسانی به من پیشنهاد بیعت و قیام را دادند، ولی من رد کردم تا میان مسلمین تفرقه ایجاد نشود؛ پس دلیل سکوت حضرت تنها اتحاد بین مسلمین بود.

هم‌چنین حضرت در نامه‌ای که  برای  مصريان نوشتند و هم‌راه با مالك اشتر فرستاد می‌نویسد: «... چون او(پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله)) به سوى خدا رفت، مسلمانان پس از وى برای تصاحب حكومت به جان هم افتادند؛ به خدا قسم در دلم نمى‏‌گذشت و به خاطرم نمى‌‏رسيد كه عرب، خلافت را پس از پيامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) از خاندان او بردارد، يا من‌را پس از وى از عهده‏‌دار شدن آن باز دارد، و چيزى من‌را نگران نكرد و به شگفتم نياورد، جز شتافتن مردم بر فلانی، از هر سو و بيعت كردن با او.
پس ترسيدم كه اگر اسلام و مسلمانان را يارى نكنم، رخنه‌‏اى در آن بينم يا ويرانيى، كه مصيبت آن بر من سخت‌‏تر از- محروم ماندن از خلافت- است و از دست‌دادن حكومت شما. پس در ميان آن آشوب و غوغا برخاستم تا جمع باطل را پراکنده و نابود کنم، و دين استوار شود و بر جاى بماند».[3]

حضرت در سخنان دیگری بعد از تشریح اوضاع آن روزها فرمودند: «... خودم را میان بر کشیدن شمشیر و افروختن آتش جنگ، یا نادیده گرفتن ره‌آورد وحیانی پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بر سر دو راهی دیدم و راه بردباری را برگزیدم، تا دین‌داری مردم پایدار و استوار بماند.[3]

حال با این اوصاف و سخنان خود حضرت، آیا باز جای این سوال باقی می‌ماند که چرا امیرالمومنین(علیه‌السلام) قیام نکرد؟ اهل سنت که به این حرف‌ها گوش نمی‌دهند باز حرف خود را تکرار می‌کنند، اما از خواننده محترم می‌خواهیم بدون تعصب و لجاجت قضاوت کند که آیا در چنین شرایطی قیام به صلاح جامعه اسلامی بود یا سکوت بهترین کار ممکن در آن شرایط بود؟

-------------------------------
پی‌نوشت:
[1]. وقعه الصفین،ص90 و 91؛ العقد الفرید،ج4،ص326؛ المناقب،خوارزمی،ص253؛ شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج15،ص78؛ بحارالانوار،ج29،ص632.
[2]. نهج‌البلاغه، نامه 62.
[3]. تاریخ دمشق،ج3،ص130،ح1152؛ انساب الاشراف،ج2،ص177،ح202؛ اسد الغابه،ج4،ص31.