آخرِ معرفت

معرفت یکی از صفاتی است که همه آن را بزرگ شمرده و بامعرفت بودن را افتخار و عزت خود می‌دانند. مردم هم وقتی می‌خواهند از کسی تعریف و از بزرگی و عظمت او یاد کنند می‌گویند فلانی آدم بامعرفتی است. بی‌معرفتی نیز، از دید همگان صفتی زشت و ناپسند است که به هر آدم عاقلی نسبت داده شود دلخور و ناراحت می‌شود. معرفت سبب دوستی و نزدیکی و بی‌معرفتی عامل تنهایی و طردشدن در نظر دیگران است.
اما معرفت چیست و چگونه می‌توان بدان دست یافت تا بهترینش را به دست آورد و انسان بامعرفتی شد؟
لباس معرفت چگونه لباسی است که پوشیدن آن باعث عزت، افتخار و بزرگی است؟
برای یافتن پاسخ این پرسش باید به سراغ کسی برویم که معرفت او فراتر از زمین و آسمان است. همان که باب علم است. امام علی (علیه السلام) فرمود: «غَايَةُ الْمَعْرِفَةِ أَنْ يَعْرِفَ الْمَرْءُ نَفْسَه غایت معرفت این است كه آدمى خود را بشناسد» [۱]
آری آخرِ معرفت، خودشناسی است. لذا کسی که برای شناخت هر چیزی وقت می‌گذارد ولی اهمیتی به خودش و شناخت نفس خود نمی‌دهد، آدم بی‌معرفتی است. هر میزان مدرک و سوادش هم بالا باشد، ولی از خودشناسی سر در نیاورد بازهم بی‌سواد و بی‌معرفت است.
کسی که با رانندگی و خودرو آشنایی ندارد، طبیعی است نمی‌تواند حرکت کند و اگر هم حرکت کند خود یا وسیله نقلیه را از بین می‌برد. کسی که آب گوارا و نوشیدنی را از سَمّ مهلک تشخیص ندهد، عاقبتی جز مرگ ندارد.
خودشناسی هم همینطور است. از این روست که مولایمان خودشناسی را بالاترین معرفت دانسته‌اند.
خودشناسی یعنی اینکه بدانیم از کجا آمده‌ایم، برای چه آمده‌ایم و قرار است به کجا برویم. شناخت نفس یعنی اینکه بدانیم این یک بار زیستن در دنیا را چگونه تجربه کنیم تا در دنیا در آرامش و در آخرت در آسایش باشیم. بالاترین معرفت و سواد این است که هدف و علت به وجود آمدن خود را بدانیم، بهترین معرفت، دانستن شیوه صحیح استفاده از خود در راه همان هدف خلقت، و شناخت آفت‌های کشنده این راه است. خودشناسی یعنی اینکه بدانیم کدام فکر ما باعث عقب‌ماندگی می‌شود، کدام گفتار عامل ناخشنودی پروردگار از انسان شده و کدام عمل نشانه شیطان‌پرستی و هواپرستی است که آن را ترک کنیم.
خودشناسی یعنی بدانیم چه نعمت‌هایی به ما داده شده و ما با آن نعمت‌ها چه کرده‌ایم. خودشناسی یعنی اینکه نقش خود را در این صحنه روزگار بدانیم. خودشناسی یعنی اینکه وظیفه خود را بشناسیم. خودشناسی یعنی اینکه بیاییم خود را ارزیابی کنیم. ببینیم کدام یک از کارهایمان طبق دستور سازنده این دستگاه پیچیده الهی است. خودشناسی یعنی شناخت نقاط ضعف برای برطرف نمودن آنها و شناخت نقاط قوت برای تقویت آنها.
معرفت یعنی اینکه بدانیم چگونه زندگی کنیم تا بیشترین بهره را برای خود و دیگران داشته باشیم. معرفت داشتن یعنی شناخت و ترک کارهایی که دل انسان را سیاه و باعث آزار دیگران می‌شود. از بدزبانی گرفته تا غیبت، از تهمت گرفته تا...
خود شناسی یعنی اینکه بدانیم چه کسی نعمت بزرگ زندگی را به ما عطا فرموده تا جان خود را نثارش کنیم.
آخرِ معرفت یعنی اینکه موانع خداپرستی و فدای خدا شدن را در وجود خود پیدا کنیم تا آن را رفع کنیم.
آخرِ معرفت یعنی اینکه دل را که خانه حق است به صاحبش برگردانیم تا او در آن جای گیرد و بر سرزمین وجود حکمرانی کند. به آنچه او می‌خواهد بیندیشیم و آنچه مورد رضای اوست بگوییم و آنچه که او می‌پسندد انجام دهیم.
معرفت یعنی ذبح کردن نفس اماره در قربانگاه حضرت دوست. معرفت یعنی سربریدن خواهش‌های نفسانی، یعنی از بین بردن و سوزاندن زشتی‌ها و خلقیات حیوانی.
معرفت، یعنی خدا را بیشتر از خود دوست داشتن و او را بر خود مقدم کردن، یعنی خود را ندیدن و تنها خدا را دیدن. معرفت یعنی خود را خرج کسی کنی که هستی و وجودت را به تو بخشیده است. معرفت یعنی امانتی را که در اختیار تو گذاشته‌اند صحیح و سالم بازگردانی. و البته چه امانتی ارزشمندتر از جان و زندگی انسان.

روز و دعای عرفه، بهانه‌ای است برای بازگشت به خود و شناخت بهتر خویشتن. دعای عرفه دریای خودشناسی است. تامل در عبارات این دعای ارزشمند، هویت و چیستی واقعی انسان را به بهترین شکل به او گوشزد می‌کند. هم جسم انسان را به خوبی به او می شناساند و هم روحش را. هم معرفت به مخلوق را به انسان می بخشد و هم معرفت به خالق را. آنجا که می‌فرماید:«ثُمَّ اَخْرَجْتَنى لِلَّذى سَبَقَ لى مِنَ الْهُدى اِلَى الدُّنْيا تآمّاً سَوِيّاً وَحَفِظْتَنى فِى الْمَهْدِ طِفْلاً صَبِيّاً وَرَزَقْتَنى مِنَ الْغِذآءِ لَبَناً مَرِيّاً؛ سپس براى آنچه در علمت از هدايتم گذشته بود مرا كامل ميانه به دنيا آوردى،و در حال كودكى و خردسالى در ميان گهواره محافظت نمودى،و از بين غذاها شير گوارا نصيبم كردى» و یا آنجا که می‌فرماید: « اَتْمَمْتَ عَلَىَّ سَوابغَ الاِْ نْعامِ وَرَبَّيْتَنى زايِداً فى كُلِّ عامٍ حَتّى إ ذَا اكْتَمَلَتْ فِطْرَتى وَاعْتَدَلَتْ مِرَّتى اَوْجَبْتَ عَلَىَّ حُجَتَّكَ بِاَنْ اَلْهَمْتَنى مَعْرِفَتَكَ؛ نعمت‌هاى كاملت را بر من تمام كردى،و مرا در هر سال با افزوده شدن به وجودم پرورش دادى، تا آفرينشم كامل‏ شد، و تاب و توانم معتدل گشت، حجّت را بر من واجب نمودى، چنان‏كه معرفتت را به من الهام فرمودى». از سوی دیگر راه وروش بندگی را هم در قالب دعا به انسان می‌آموزد. آنجا که می‌فرماید: « اَللّهُمَّ اجْعَلْنى اَخْشاكَ كَانّى اَراكَ وَاَسْعِدْنى بِتَقويكَ وَلا تُشْقِنى بِمَعْصِيَتِكَ وَخِرْلى فى قَضآئِكَ وَبارِكْ لى فى قَدَرِكَ حَتّى لا اءُحِبَّ تَعْجيلَ ما اَخَّرْتَ وَلا تَاْخيرَ ما عَجَّلْتَ اَللّهُمَّ اجْعَلْ غِناىَ فى نَفْسى وَالْيَقينَ فى قَلْبى وَالاِْخْلاصَ فى عَمَلى وَالنُّورَ فى بَصَرى وَالْبَصيرَةَ فى دينى وَمَتِّعْنى بِجَوارِحى وَاجْعَلْ سَمْعى وَبَصَرى اَلْوارِثَيْنِ مِنّى وَانْصُرْنى عَلى مَنْ ظَلَمَنى وَاَرِنى فيهِ ثارى وَمَـاءرِبى وَاَقِرَّ بِذلِكَ عَيْنى اَللَّهُمَّ اكْشِفْ كُرْبَتى وَاسْتُرْ عَوْرَتى وَاْغْفِرْ لى خَطيَّئَتى وَاخْسَاءْ شَيْطانى وَفُكَّ رِهانى، خدايا چنانم كن كه از تو بترسم گويا كه تو را مى‏بينم، و با پرهيزگارى مرا خوشبخت گردان،و به نافرمانى‏ات بدبختم مكن،و خير در قضايت را برايم اختيار كن،و به من در تقديرت بركت ده، تا تعجيل آنچه را تو به تأخير انداختى نخواهم،و تأخير آنچه را تو پيش انداختى ميل نكنم. خدايا قرار ده، بى‏نيازى را در ذاتم، و يقين را در دلم، و اخلاص را در عملم، و نور را در ديده‏ام، و بصيرت را در دينم و مرا به اعضايم بهره‏مند كن،و گوش و چشمم را دو وارث‏ من گردان، و مرا بر آن‏كه به من ستم روا داشته پيروز فرما، و در رابطه با او انتقام و هدفم را نشانم ده، و چشمم را بدين‏ سبب‏ روشن گردان. خدايا گرفتاری ام را برطرف كن، و زشتى‏ ام را بپوشان، و خطايم را بيامرز و شيطانم را بران‏ و دينم را ادا كن»[2]

پی‌نوشت:

[۱]. غرر الحكم، حدیث ۶۳۶۵
[2]. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی،دعای عرفه امام حسین (علیه السلام)