(والوالدات يرضعن أولادهن حولين كاملين لمن أراد أن يتمّ الرّضاعة... [1])؛ و مادران [بايد] فرزندان خود را دو سال تمام شير دهند. [اين حكم] براي كسي است كه بخواهد دوران شيرخوارگي را تكميل كند....
ارج و ارزش شير مادر به عنوان بهترين نعمت الهي براي تغذيه روحي و جسمي كودك آن جاست كه قرآن شريف آيه اي را به اين مسأله اختصاص داده است علاوه بر طرح اصل موضوع نكته قابل توجه تعيين مدت تغذيه نوزاد با شير مادر است. چه بسا اگر زمان شيردهي از دو سال كمتر باشد، تغذيه كودك ناقص خواهد بود.
در مقالات علمي آمده است كه مادراني كه شيردهي كامل و موفقي را در دو سال اول تولد فرزندشان داشته باشند، در تربيت صحيح كودكشان موفقتر از مادراني هستند كه اين ارتباط را از راه شيردهي نداشته و يا به صورت ناقص داشته اند.
از نبي مكرم اسلام (ص) نقل شده است كه «الرّضاع يغيّر الطباع ؛ شير مادر طبيعت را تغيير مي دهد».[2] اين بيان ارزشمند معرف جايگاه رفيع شير مادر است از آن نظر كه مي تواند تأثيرات اخلاقي و رفتاري در كودك بگذارد. شير مادر نه تنها مواد غذايي را به كودك انتقال مي دهد، بلكه روحيات و خلقيات وي را به كودك منتقل ميكند.
از ديدگاه اندوكرينولوژي نوشيدن شير توسط كودك باعث ترشح هورموني به نام اكسيتوسين از هيپوتالاموس مادر شده كه اين هورمون از يك شاخه پشتي وارد هيپوفيز مادر و از آنجا باعث ترشح شير مي شود. از سوي ديگر اين تحريك در مادر باعث آزاد شدن يكسري مواد مي گردد كه احساس آرامش و رضايتمندي را در مادر ايجاد مي كند. به همين دليل است كه مادراني كه كودكان خويش را به صورت كامل و مفيد شير مي دهند، مادراني آرامتر و با نشاطتر هستند.
بررسي تغذيه اي شير مادر
رسول اكرم (ص) مي فرمايند:
«ليس للصبّي لبنٌ خيرٌ من لبن امّه؛ هيچ شيري براي طفل شيرخوار بهتر از شيرمادرش نمي باشد.» [3]
شير مادر از روز اوّل تا روز سوم به صورت مايع زردرنگ غليظي مي باشد كه كلستروم يا آغوز خوانده مي شود، اين ماده حاوي مقادير بالاي پروتئين و مقادير كمتري چربي مي باشد.
مهمتر از ارزش بالاي غذايي اين ماده، ايمني زايي آن است و نوزاد را در مقابل انواع بيماريهاي عفوني مقاوم مي كند. پس از روزهاي اول تركيب شير مادر مختصري تغيير مي كند و تقريباً سفيدرنگ مي شود. علت آن كه تركيبات پروتئيني، چربي و آب به نسبت هاي مورد نياز شيرخوار است. به طوري كه ميزان هر يك از اين تركيبات بر حسب سن شيرخوار تغيير مي كند.
در شش ماهه اول زندگي، شير مادر تمام نيازهاي تغذيه اي كودك را برطرف مي كند و كودك تنها نياز به ويتامينهاي A و D دارد و هيچ ماده غذايي مكملي را نياز ندارد. شيرخوار با تغذيه كافي و مناسب از شيرمادر بهترين ميزان رشد و حداكثر وزن گيري را در اين شش ماه خواهد داشت به شرط آنكه مادر هم از وضعيت تغذيه اي مناسبي برخوردار باشد و بتواند اين شيردهي را به طور كامل انجام دهند.
تركيبات شير مادر:
1. آب؛ درصد بالايي از شيرمادر را آب تشكيل مي دهد كه ميزان اين آب در ابتداي شير و انتهاي آن متفاوت است.
2. چربي؛ يكي از تركيبات مهم و اساسي شير مادر كه نياز انرژي زايي شيرخوار را برطرف مي كند، تركيبات چربي است. چربيها علاوه بر خاصيت انرژي زايي؛ حاوي مواد محلول در چربي از جمله برخي ويتامينهاي محلول در چربي نيز مي باشند.
3. پروتئين؛ دسته ديگري از مواد اصلي شيرمادر پروتئينها هستند كه شامل انواع گوناگون مي باشند. قسمت عمده اين پروتئينها صرف رشد و نمو كودك مي گردد، تعدادي، واكنشهاي سوخت و ساز را رهبري مي كنند و گروهي هم خاصيت ايمني زايي دارند.
4. مواد ايمني زا؛ همانطور كه اشاره شد شير مادر علاوه بر خاصيت بالاي غذايي، حاوي اثر بسيار مهم ضد ميكروبي و ايمني زايي است. اين ايمني از راههاي زير حاصل مي شود:
الف. شير مادر حاوي موادي به نام آنتيبادي يا پادتن است. اين مواد يكسري پروتئين هاي دفاعي هستند كه در بدن مادر بر عليه يكسري ميكروبها ساخته شده و در صورت مواجه مجدد با آن ميكروب مانع از تكثير و رشد و نمو آن ميكروب و ايجاد بيماري ميگردد. آنتيبادي ها از راه شير مادر به شيرخوار مي رسد و بدن او را در مقابله با ميكروبها ايمن مي سازد.
ب. علاوه بر آنتيبادي، مواد ديگري هم از طريق شيرمادر منتقل مي شود كه با مكانيسمهاي مختلف، شيرخوار را در مبارزه با ميكروبها و ارگانيسم هاي مهاجم كمك مي كند.
ج. سلولهاي دفاعي؛ بعضي از انواع سلولهاي ايمني نيز در شير مادر وجود دارد كه با انتقال به شيرخوار باعث ايجاد ايمني در شيرخوار مي گردد؛ مانند ماكرفاژها.
تأمل در تركيبات شير مادر آن را به عنوان معجوني سحرآميز، معرفي مي كند كه خداوند در اختيار مادران قرار داده تا به آساني به كودكانشان بياشامند.
توجه به چند نكته در مورد نحوه شير دادن باعث بهره بيشتر و سلامت شيرخوار مي گردد:
1. نوزاد بايد در هر وعده به طور كامل و از يك سينه شير بخورد. چرا كه تركيبات ابتدايي شير هر سينه محتوي آب بيشتر جهت برطرف كردن عطش شيرخوار و انتهاي آن حاوي چربي بيشتر به جهت برطرف نمودن گرسنگي شيرخوار ميباشد، بنابراين اگر فقط شير ابتدايي هر سينه را به شيرخوار بدهند او از چربي مورد نياز بهره مند نمي شود و وزن گيري مناسب را نخواهد داشت.
2. مادران بايستي طوري به فرزندشان شير دهند كه همراه شير، هوا داخل دهان شيرخوار نگردد، زيرا هواي اضافي باعث تحريك و ناراحتي گوارشي در شيرخوار مي گردد و نهايتاً منجر به بي قراري كودك مي شود. چه بسا يكي از عوامل بي قراري شيرخواران در ماههاي اول همين نفخ و ناراحتي گوارشي باشد.
3. مادران حتماً پس از يك وعده شيردهي، بادگلوي شيرخوار را بگيرند، چرا كه اگر اين كار را نكنند، علاوه بر ناراحتي گوارشي شيرخوار موجب بازگشت شير به سمت دهان مي شود. اين دستور حتماً تا هفت ماهگي عمل شود.
4. مادران شيرده بايستي از آرامش روحي مناسب برخوردار باشند، تا بتوانند در تغذيه نمودن نوازدشان موفق باشند. چرا كه يكي از مهمترين عوامل عدم موفقيت مادران در شيردهي، استرسهاي روحي و نگراني هاي متعدد زندگي است. توجه اعضاي خانواده، خصوصاً پدران گرامي به اين نكته بسيار ضروري است. تا در جهت برطرف نمودن انواع اشتغالات ذهني از مادر يار و همراه خوبي باشند.
در پايان يادآور مي شويم كه مادران در دوران بارداري و خصوصاً دوره شيردهي به شدت نيازمند حمايت عاطفي مخصوصاً از جانب همسرشان مي باشند.
پينوشت:
[1]. بقره 2 : 233.
[2]. وسائل الشيعه، ج 15، ص 75.
[3]. عيون اخبار الرضا (ع)، ج 2، ص 35.
منبع: ماهنامه نامه جامعه، شماره ده و یازده.