چکیده:از جمله اشکالاتی که اهل سنت بر دلالت ایه ولایت وارد ساخته‌اند این است که کلمه «ولیّ» به معنای «دوستی، نصرت و ياری» است نه به معنای «سرپرستی و ولايت»، که این استدلال دارای اشکالات بسیاری است که از آن جمله، مستلزم لغو و بیهود‌ه‌گویی در آیه و منجر به تعارض آیات قرآن با یکدیگر می‌شود.
یکی از قوی‌ترین ادله نقلی شیعه در اثبات ولایت امیرالمومنین علی(علیه‌السلام) آیه 55 سوره مائده است که ما در چند پست گذشته شأن نزول آیه و سه مورد از شبهات اهل سنت و فخر رازی در اثبات دلالت آیه ولایت را بر ولایت حضرت مورد بررسی و نقد قرار دادیم[1] و بیان شد که هیچ یک از ایرادات فخر رازی در دلالت این آیه بر ولایت حضرت علی(علیه‌السلام) وارد نیست. در این نوشتار به دو مورد دیگر اشاره می‌نماییم:
1. کلمۀ «إنّما» دلالت بر حصر ندارد.
2.كلمه «ولیّ» به معنای «دوستی، نصرت و ياری» است نه به معنای سرپرستی و ولايت.
شبهه اول
فخر رازی در معنای کلمه «إنّما» می‌نویسد: «كلمه "انّما" برای حصر نيست به اين دليل كه قرآن می‌فرمايدِ: «إِنَّمَا مَثَلُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاء أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاء[یونس/24] به درستی که مثل زندگى دنيا بسان آبى است كه آن را از آسمان فرو ريختيم» و ترديدی نيست كه در قرآن مثل‌های ديگری غير از اين برای حيات دنيا هست؛ مانند اين‌كه قرآن می‌فرمايد: «إِنَّمَا الحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ[محمد/36] زندگى اين دنيا لهو و لعبى بيش نيست» چه اين‌كه لهو و لعب در غير از زندگاني دنيا وجود دارد».[2] بنابراین، وقتی که ولایت منحصر در خدا و رسول و علیّ نباشد قطعا دیگری هم می‌تواند بر مردم جامعه ولایت داشته باشد.
پاسخ شبهه
اولاً: کلمۀ «إنما» در مرتبه اول، دلالت بر انحصار مطلق می‌کند و اگر برای حصر اضافی و قیاسی به کار رود، حتما باید همراه قرینه‌ای باشد تا آن را بیان نماید. و در آیه ولایت نیز نه تنها قرینه‌ای در این معنا وجود ندارد، بلکه قرائنی وجود دارد که انحصار مطلق را می‌رساند. از جمله این قرائن ذکر اوصاف است که انحصار را می‌رساند.
ثانیاً: خود فخر رازی در ذیل آیه 108 سوره انبیاء «انما» را دلالت کننده بر حصر می‌داند.[3]
ثالثاً: فخر رازی در استدلالش مغالطه نموده، زیرا او مَثَل حیات دنیا و خود حیات دنیا را یکی گرفته است در حالی که قرآن تنها يك مَثَل با دو بيان درباره حيات دنيا زده و انحصار آن در اين مثل می‌باشد.
رابعاً: نسفی از مفسرین اهل سنت درباره معنای «انّما» می‌گوید: «از كلمه «إنما» استفاده می‌شود كه فقط افراد نامبرده شده، ولايت دارند».[4]
شبهه دوم
از جمله اشکالات مهمی که فخر الدين رازی وارد می‌سازد این است که می‌گوید: «ولايتی كه در اينجا امر به آن شده، قبل از آن (در آیات سابق) نهی شده است، چون ولايتی كه از آن در آیات قبل نهی شده، به معنای نصرت و یاری رساندن [به کفار] است؛ پس ولايتی كه در این آیه امر به آن شديم نيز به معنای نصرت است».[5]
هم‌چنین ابن تيميه در این‌باره می‌گوید: «و چون آيه، درباره نهی ولايت كفار و امر به ولايت مؤمنان است همان‌گونه كه سياق كلام دلالت بر اين دارد، ولايت در این آیه نیز به معنای دوستی و نصرت است».[6]
فخر رازی و ابن تیمیه معتقدند كه در اينجا ولی به قرينه سياق و آيات قبل به معناي محبت و نصرت است و نه به معنای امير و سرپرست، چرا که در آیات قبل این چنین آمده است: «يا أَيهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيهُودَ وَ النَّصَارَی أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يتَوَلَّهُمْ مِنْكمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ[مائده/51] هان اى كسانى كه ايمان آورديد، يهود و نصارا را دوستان خود مگيريد كه آنان دوست يكديگرند و كسى كه (از شما) آنان را دوست بدارد خود او نيز از ايشان است؛ خدا مردم ستمكار را به سوى حق هدايت نمى‌كند». خدا در این آیه می‌فرماید: به یهود و نصاری علاقه و محبت نداشته باشيد و از آنها طلب ياری نكنيد پس مراد از ولایت در اين آيه، سرپرستی و رياست و امارت نيست».
پاسخ شبهه
اولاً: معنای «ولیّ» در هر دو آیه (آیه 51 و 55 مائده) به معنای ریاست، سرپرستی و سلطه بر مومنین است به دلیل آن‌که در انتهای آیه 51 می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لَا يهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ» و این تعبیر بسیار سنگین است و نمی‌توان پذیرفت که به مجرد دوستی و محبت با یهود، خداوند کسی را زمره ظالمین قرار دهد. بلکه حتما در صورت تسلط و فرمان‌پذیری از آنان است که مستحق چنین تعبیری می‌باشد.
چنان‌چه حتی اگر اهل سنت این معنا را قبول نکنند و «ولیّ» را در این آیه 51 به معنای نصرت و یاری بگیرند، باز هم نمی‌توانند به سیاق آیه استدلال کنند زيرا شرط سياق در دو آيه اين است كه در يك زمان نازل شده باشند و سبب نزول‌شان يكی باشد. اما در پست گذشته اثبات نمودیم که بین این دو آیه هیچ وحدتی وجود ندارد و سبب نزول‌شان متفاوت است. چنان‌که قرطبی از مفسرین بزرگ اهل سنت در شأن نزول آیه 51 می‌گوید: «گفته شده: در رابطه با ابو لبابه نازل شده است. و گفته شده: در جنگ احد نازل شده، وقتی كه شنيدند كه رسول اكرم(صلی‌الله‌عليه‌وآله) كشته شده و فرار كردند، عده‌ای تصميم گرفتند برای راحت شدن از شر قريش، بروند با يهود و نصاری عهد و پيمان ببندند و زير سلطه‌ی آنها بروند و آنها از اينان در برابر قریش حمايت كنند. و گفته شده كه اين آيه در رابطه با عباده بن صامت و عبدالله بن أبی سلول نازل شده كه رفته بودند با يهود عهد و پيمان بسته بودند».[7]
بنابراین استدلال فخر رازی و ابن تیمیه در استفاده از سیاق آیات قبلی مخدوش است و درست نیست؛ چرا که اساسا چنین سیاقی وجود ندارد و زمان و سبب نزول این آیات با هم فاصله دارد.
از طرفی در این آیه معنای «ولیّ» در هر سه مورد _ خداوند، رسولش و مومنان _ به یک معناست، زیرا اگر معنای «ولیّ» در الله و رسولش با مومنان متفاوت بود، می‌بایست لفظ «ولیّ» تکرار می‌گشت، هم‌چنان که در آیه شریفه «قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَّكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ[توبه/61] بگو: او برای شما شنونده‌ی سخن خير است به خدا ايمان دارد و مؤمنان را باور دارد» کلمه «يُؤْمِنُ» دوبار تکرار شده است. در حالی که لفظ «ولیّ» برای هر سه با یک لفظ به کار رفته است.
هرگز نمی‌توان کلمه «ولیّ» را به معنای نصرت و یاری گرفت، زیرا اشکالات بسیاری به وجود می‌آید که به دو نمونه اشاره می‌نماییم.
1. اگر کلمه ولی به معنای دوست و یاور باشد، معنای آیه بهم می‌ریزد و مستلزم لغویت می‌شود؛ یعنی اگر ولی به معنای دوست و یاور باشد، جمله «يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُون» مبهم و زائد خواهد بود و دیگر معنایی نخواهد داشت.
در این‌صورت، از آن‌جایی که کلمه "انما" دلالت بر حصر دارد، معنای آیه این خواهد شد که «دوستان و یاوران شما تنها خداوند و رسولش و آن مومنانی هستند که نماز می‌خوانند و در رکوع زکات می‌دهند». و دیگر سایر مومنان دوست و یاور نیستند؛ زیرا خداوند دوستی و نصرت را در این سه منحصر کرده است، که این لغو و باطل می‌باشد.
2. اگر کلمه «ولیّ» به معنای دوست و ناصر باشد با آیات دیگر قرآن متعارض خواهد شد، از جمله آیه 82 سوره مائده: «وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِينَ آَمَنُوا الَّذِينَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَی ذَلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَ رُهْبَانًا وَ أَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ [مائده/82] مسلّماً يهوديان و كسانی را كه شرك ورزيده‌اند، دشمن‌ترين مردم نسبت به مؤمنان خواهی يافت و قطعاً كسانی را كه گفتند: «ما نصرانی هستيم»، نزديك‌ترين مردم در دوستی با مؤمنان خواهی يافت، زيرا برخی از آنان دانشمندان و رهبانانی‌اند كه تكبر نمی‌ورزند». اين آيه درباره‌ی نجاشی نازل شده است كه خداوند نصارا را دوست و محبّ مؤمنين معرفی می‌كند. چنان‌چه اگر «ولیّ» به معنای دوست و یاور باشد با این آیه در تعارض خواهد بود زیرا در آیه ولایت، دوستان مومنین را منحصر در سه نفر کرده ولی این آیه نصاری را نیز دوست مومنین می‌شمارد. از این‌رو نمی‌توان «ولیّ» را به معنای دوست و یاور گرفت.
بنابراین استدلال‌های فخر رازی در این رابطه بی‌معنا و دارای اشکالات بسیاری است. و مراد از «ولیّ» در این آیه به معنای «سرپرستی، اولی به تصرف و تسلط» است که شواهد بسیاری بر آن وجود دارد.
___________________________________________________
پی‌نوشت:
[1].بررسی آیه ولایت در منابع اهل سنت
بررسی شبهاتِ شأن نزول آیه ولایت
بررسی شبهات اهل سنت (فخر رازی) در دلالت آیه ولایت
[2]. التفسير الكبير أو مفاتيح الغيب، ج12 ص26، دار الكتب العلمية- بيروت،1421هـ.
[3]. همان، ج22 ص201.
[4]. تفسير النسفي، ج1 ص288 .
[5]. التفسير الكبير أو مفاتيح الغيب ، ج 12 ،ص26.
[6]. منهاج السنة النبوية، ج 2 ص 32.
[7].الجامع لأحكام القرآن، ج 16، ص 300.