- اگر انسان دانسته یا نادانسته مرتکب گناهی شد، ساده ترین راه برای پاکسازی آن توبه است. ولی توبه واقعی زمانی صورت می پذیرد که با شرایطی همراه باشد.
با توجه به منابع دینی، در یک تقسیم بندی می توان گناهان را به سه دسته تقسیم کرد:
1- گناهانی که مربوط به تضییع حق خداوند متعال می شوند، مانند ترک نماز و روزه و... .
2- گناهانی که موجب ظلم به نفس می شود. مانند آسیب رساندن به بدن، خودکشی و از این قبیل.
3- گناهانی که سبب آنها به دیگران ستم می شود و یا حقی از آنها ضایع می شود و یا مالی از آنها برده می شود و یا آبرویی از آنها ریخته می شود و... .
این قسم اخیر که از آن تعبیر به حق الناس می شود و گناهانی چون تهمت، غیبت، دزدی، آبرو ریزی و... در این قسم قرار می گیرند.
البته به نگاه دقیق تر همه ی گناهان چه حق الله، چه حق الناس و چه ظلم به نفس، نافرمانی خداوند است و مستحق عقاب. یعنی کسی که آبروی دیگری را هم می برد و یا دست به خود کشی می زند، از دستور و فرمان الهی تمرد می کند و مرتکب چنین معاصی می شود مستحق عذاب است؛ لیکن ضرر این گناه دامن دیگری و یا خودش را می گیرد.
تناسب گناه و توبه
با ذکر این مقدمه به این بحث می پردازیم که برای گناهانی که انسان مرتکب می شود، چند راه برای پاک کردن و از بین بردن آنها وجود دارد که راحت ترین و آسان ترین آن توبه است. اما نکته ی مهم اینجاست که توبه هر یک از گناهان به حسب خود آن گناه است.
یعنی توبه کسی که روزه ماه رمضان را ترک کرده این نیست که فقط از عدم انجام آن اظهار ندامت و پشیمانی کند، بلکه علاوه بر این روزه هایی را که نگرفته باید قضاء کند و کفاره ی آن را نیز بپردازد، یعنی جبران مافات کند. و توبه کسی که مال کسی را غارت کرده، این نیست که تسبیح در دست بگیرد و روی سجاده و در مسجد بنشیند و با اشک و ناله از خدا طلب مغفرت کند، بلکه توبه چنین شخصی این است که بعد از اظهار پشیمانی، مال سرقتی را به صاحبش بر گرداند و آنگاه از صاحب مال حلالیت طلبیده و سپس از خداوند درخواست عفو و رحمت نماید.
مگر می شود کسی آبروی مومنی را آشکارا و در جمعی بریزد و آنگاه در خفاء و از خداوند درخواست توبه نماید؟ قطعا توبه چنین شخصی این است که در جمع و آشکارا آبروی رفته ی همان مومن را برگرداند و از گفتار قبلی خود برائت بجوید.
اگر حساب و کتاب عالم اینگونه باشد که انسان حق الناس به گردنش باشد و آنگاه بدون رضایت طرف مقابل، فقط چند قطره اشک در محضر الهی، نشانه پذیرفتن توبه او باشد و یا حق الله به ذمه انسان باشد و بدون جبران گذشته و فقط با گرفتن تسبیح در دست و گفتن ذکر «استغفر الله ربی و اتوب الیه» توبه کند، که باید در حکمت و عدالت خداوند متعال شک کرد.
خلاصه آنکه در سه بخش حق الله، حق الناس و حق النفس که گناهانش متفاوت است، توبه اش هم با یکدیگر فرق می کند. یعنی به اعتبار گناه، توبه اش هم متفاوت است.
به تعبیر حاج آقای قرائتی: «همان گونه كه براى هر نوع بیمارى دوایى مخصوص است، براى هر نوع گناهى هم توبه خاصّى لازم است كه مناسب با آن گناه مى باشد. مثلاً توبه كتمان حقائقى كه باید براى مردم گفته مى شد به این است كه انسان آن مسائل را با بیان رسا و گویا بیان نماید.
در قرآن شاید آیه اى نباشد كه در كنار توبه، وظیفه اى را بیان نكرده باشد، مثلاً مكرّر در كنار جمله «تابوا» جمله «اصلحوا» هم آمده است، یعنى علاوه بر توبه و پشیمانى قلبى، باید انسانِ توبه كننده خرابكارى هاى گذشته خود را اصلاح نماید.
توبه تنها پشیمانى نیست، بلكه باید هم حقّ مردم به آنها داده شود و هم حقّ خدا انجام گیرد و خرابى ها اصلاح و كتمان حقایق دین افشا و كفرها ایمان و شرك ها توحید گردد و... تا توبه حقیقى صورت گیرد.» [1]
نتیجه:
حقیقت توبه، بازگشت از نافرمانى خدا به سوى اطاعت اوست، که ناشى از پشیمانى و ندامت فرد نسبت به اعمال گذشته مى باشد. برای خروج از حالت گناه، فرد باید مراحلی را طی کند و وظایفی را انجام دهد، تا توبه حقیقی داشته باشد، یعنی در حقیقت باید توبه اش دارای شرایط و ارکانی باشد. این امور را می توان طی سه مرحله بیان کرد:
1- ندامت و پشیمانی: اولین مرحله، همان حالت پشیمانی است که لازم است در فرد ایجاد شود تا دست از گناه بکشد.
2- عزم بر ترک گناه برای همیشه.
3- اصلاح یا همان جبران مافات با عمل صالح: یعنى تا آنجا که در توان دارد، آثار سوء گناهان گذشته را از درون و برون وجود خویش و افراد و جامعه برچیند.
لذا می بینیم در قرآن مجید در آیات بسیارى، توبه با اصلاح و جبران همراه آمده است. مثلاً در سوره نحل به صورت یک قانون کلّى در همه گناهان می فرماید: «ثَّم انَّ رَبَّکَ للَّذینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَهٍ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ اصْلَحُوا انَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لغَفُورٌ رحیمٌ» [نحل/119] امّا پروردگارت نسبت به آنها که از روى جهالت بدى کرده اند و سپس توبه نموده و در مقام جبران بر آمده اند، خداوند بعد از آن آمرزنده و مهربان است.»[2]
__________________
پی نوشت:
[1]. پایگاه درس هایی از قرآن.
[2]. سایت آیت الله مکارم.