-در قرآن کریم آیات بسیاری انسانها را دعوت به تعقل کرده است چون انسان با قدرت فکر و اندیشه خود می فهمد این جهان بیهوده آفریده نشده و انسانها پس از این جهان دارای حیات دیگری خواهند بود.
پذیرش توحید و اسلام باید بر مبنای عقل، و عمل به عبادات و واجبات الهی باید از روی اندیشه و انتخابی آگاهانه باشد. قرآن نیز کتابی برای دعوت به توحید و معرفی واجبات و محرمات الهی است. آخرین کتاب آسمانی و برای آخرین دین الهی اسلام. از این رو می بینیم نزدیک به پنجاه بار واژه عقل و مشتقات آن در قرآن مورد توجه قرار گرفته است البته این آمار بدون درنظر گرفتن مفاهیمی نزدیک به آن مانند تدبر و تفکر و... است. از این رو قرآن را در جمله ای کوتاه می توان کتاب دعوت به عقلانیت و عقل محوری نامید. در اینجا نمونه های دعوت قرآن به خردگرایی را ذکر می‌کنیم.
الف) ذکر اهمیت جایگاه عقل و اندیشه
در جای جای قرآن کریم می بینیم که خداوند به عنوان یک افسوس و حتی شکایت، مردم را مورد خطاب قرار می دهد که چرا نمی اندیشند و به تعقل رو نمی آورند. حتی در موردی افرادی را که دور از اندیشه ورزی هستند را بدترین جانوران معرفی کرده و فرموده است:
«إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ،[1] قطعا بدترين جنبندگان نزد خدا كران و لالانى‌اند كه نمى‌انديشند.»
در این تعبیر افرادی که نمی اندیشند برابر با جانورانی بدون قدرت تکلم و شنوایی معرفی شده‌اند، تعبیری که از سخت ترین خطاب های قرآنی است. بله انصافا و در حقیقت افرادی که اهل تفکر نیستند و به چرایی به وجود آمدن خود و این جهان هستی و سرانجام آن فکر نمی کنند و به جوابی قانع کننده و صحیح نمی رسند، خواسته و ناخواسته زندگی ای غیر انسانی خواهند داشت و از کمالات بویی نخواهند برد. و از طرف دیگر اگر با اندیشه پاسخ این سؤالات کشف شود و محور سبک زندگی قرار گیرد، آن فرد یک حیات طیبه خواهد داشت و در مسیر کمالات انسانی رشد خواهد کرد.
ب) دعوت به تفکر در موارد گوناگون خلقت
قرآن پس از بیان اهمیت قدرت تفکر و تعقل و لزوم بهره‌برداری از آن، در آیات زیادی دعوت به تفکر در نوع خلقت آسمان ها و زمین، شب و روز و حتی خود انسان کرده است. و این نوع دیگری از آیات دعوت به عقلانیت در این کتاب الهی است. این نوع فکر و اندیشه است که راه انسان را برای پذیرش ادیان آسان می کند. در برخی از این آیات آمده است:
«إِنَّ فِي اخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللَّـهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضِ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَّقُونَ (یونس آیه۶) به حقیقت در رفت و آمد شب و روز و در هر چیزی که خدا در آسمانها و زمین خلق فرموده برای اهل خرد و تقوا علامت و نشانه‌‌های پدیدار است.»
«هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخًا وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوا أَجَلًا مُسَمًّى وَلَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ، (غافر آیه ۶۷) او همان كسى است كه شما را از خاكى آفريد سپس از نطفه اى آنگاه از علقه اى و بعد شما را [به صورت] كودكى بر مىآورد تا به كمال قوت خود برسيد و تا سالمند شويد و از ميان شما كسى است كه مرگ پيشرس مى يابد و تا [بالاخره] به مدتى كه مقرر است برسيد و اميد كه در انديشه فرو رويد.»
اینها مواردی بود که خداوند می خواهد بشر با فکری آزاد و مختار به آنها بیاندیشد. پیچیدگی های آنها را بیابد، از آنها نتیجه گیری کرده و به عدم بطالت آفریدگان پی ببرد. وقتی انسان فهمید این خلقت با این گستردگی و پیچیدگی بیهوده نیست به دنبال چرایی و هدف آن خواهد رفت.
ج) دعوت به تفکر در سرگذشت پیشینیان
مرحله دیگر تفکر در قرآن، فکر در باب تاریخ اقوام پیشین است. اینکه انسان بفهمد گذشتگان چگونه زندگی کردند و چه بر سرشان آمد می تواند بسیار نقش آفرین در زندگی ایشان باشد. از این رو یکی از مهمترین انواع دعوت به اندیشه در قرآن کریم، دعوت به بررسی و تفکر در سرگذشت پیشینیان است. قرآن در این زمینه فرموده است:
«أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا، (حج آیه ۴۶) آيا در زمين گردش نكرده اند تا دلهايى داشته باشند كه با آن بينديشند يا گوشهايى كه با آن بشنوند»
این نوع اندیشه از نظر الهی، تفکری است که پذیرش دعوت پیامبران و قبول دین و تعالیم آن را در زندگی آسان می کند و فرد را برای انجام واجبات و ترک محرمات آماده تر می سازد. چرا که او وقتی با سرگذشت منکران انبیای پیشین آشنا می‌شود، به هیچ عنوان نمی پسندد که آن هلاکت برای وی نیز رقم بخورد. در آیه ای دیگر حتی خداوند به پیامبر خاتم فرموده:
«وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا أَفَلَا تَ
عْقِلُونَ (یوسف آیه ۱۰۹) و پيش از تو [نيز] جز مردانى از اهل شهرها را كه به آنان وحى میکرديم نفرستاديم آيا در زمين نگرديده اند تا فرجام كسانى را كه پيش از آنان بوده اند بنگرند و قطعا سراى آخرت براى كسانى كه پرهيزگارى كرده اند بهتر است آيا نمىانديشيد؟»
د) زندگی بر پایه عقل، تعلیم پیامبران
پس از قبول دین و پیامبران، باز قرآن این تذکر را می دهد که اگر درست بیاندیشند تمامی تعالیم و سفارشات انبیای الهی برای ایجاد یک زندگی سالم در دنیا و البته توأم با سعادت و آرامش ابدی و اخروی است. نه آنکه دایره واجبات و محرمات حکمتی نداشته باشند یا فقط به دنبال آباد کردن آخرت باشند و برای زندگی خوب دنیوی نسخه ای نداشته باشند. بله اگر درست نگاه کنیم می بینیم که تمامی دستورات الهی در ابتدا زیبایی زندگی دنیایی را تأمین می کند و در ادامه آن وعده بهشت اخروی می دهد. مثلا خداوند به پیامبرش دستور داده که اینگونه با اهل عقلانیت سخن بگوید:
«قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ، (انعام آیه ۱۵۱) بگو بياييد تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده براى شما بخوانم چيزى را با او شريك قرار مدهيد و به پدر و مادر احسان كنيد و فرزندان خود را از بيم تنگدستى مكشيد ما شما و آنان را روزى مى رسانيم و به كارهاى زشت چه علنى آن و چه پوشيده[اش] نزديك مشويد و نفسى را كه خدا حرام گردانيده جز بحق مكشيد اينهاست كه [خدا] شما را به [انجام دادن] آن سفارش كرده است باشد كه بينديشد.»
انسان وقتی با عقل و قلبی سلیم می بیند و می اندیشد به روشنی می فهمد آیه ای در قرآن کریم نیست که مخالف با عقلانیت باشد و یا دستوری در اسلام و قرآن پیدا نمی کند که عقل منکر آن گردد و برای آیات و دستورات مندرج در آن فلسفه‌هایی وجود دارد که با دقّت، می‌توان به بسیاری از آنها مستقیم یا غیرمستقیم دست یافت.
ه) دعوت برای سبقت در کارهای نیک و عاقلانه
در مرحله پنجم قرآن کریم افراد را به سبقت در کارهای نیک فرا می خواند و آنها را به این مسابقه دعوت می کند. دعوتی که نتیجه آن زیباتر شدن زندگی فردی و اجتماعی انسان ها است. وقتی افراد فهمیدند که انجام واجبات یا عمل طبق دستورات الهی دارای فوایدی اینچنین بلند است و حکمت های گسترده ای دارد باید نهایت تلاش خود را در عمل به آن دستورات به کار گرفته و با تمام قدرت به آن بپردازند. این نیز یک عملی عاقلانه در قرآن معرفی شده و اهل اندیشه به آن دعوت شدند. چرا که خداوند فرموده است:
«أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ، (مزمل آیه۹) [آيا چنين كسى بهتر است] يا آن كسى كه او در طول شب در سجده و قيام اطاعت [خدا] مى كند [و] از آخرت مى ترسد و رحمت پروردگارش را اميد دارد بگو آيا كسانى كه مى دانند و كسانى كه نمى دانند يكسانند تنها خردمندانند كه پندپذيرند.»
سخن پایانی
در قرآن کریم آیات بسیاری انسانها را دعوت به تعقل کرده است چون انسان با قدرت فکر و اندیشه خود می فهمد این جهان بیهوده آفریده نشده و انسانها پس از این جهان دارای حیات دیگری خواهند بود و به پاداش و کیفر اعمال خود می رسند. در این میان پیامبران هستند که چگونگی درست زیستن را یادآور شده و عمل به دستورات آنها مقدمه ای برای بهتر زیستن در دنیا و سعادت ابدی خواهد بود.
پی نوشت ها:
[1]. انفال آیه۲۲.
انسان وقتی با عقل و قلبی سلیم می بیند و می اندیشد به روشنی می فهمد آیه ای در قرآن کریم نیست که مخالف با عقلانیت باشد و یا دستوری در اسلام و قرآن پیدا نمی کند که عقل منکر آن گردد. بله در مواردی شاید تفکر عقلانی صرف، هدف حکمی را نفهمد و حکمت آن را متوجه نشود اما با آن مخالفت هم نمی کند.