سوال اخلاقی: خوراک‌های نفس اماره چیست؟

با سلام و احترام خدمت شما کاربر گرامی و تشکر از ارتباطی که با مجموعه اندیشه برتر برقرار نموده اید.

در مورد سوالی که فرموده اید باید عرض کنم که اولا مراد از نفس اماره چیست؟  گفته شده است اگر انسان به تشخیص عقل خود ارزشی قائل نشود و بر خطای خود اصرار ورزد، در این صورت گفته می شود، نفسْ «امّاره به سوء» شده است. «نفس امّاره» یعنی انسان خواسته هایی دارد که اگر تعدیل و کنترل نشود به طغیان و فساد می انجامد. اصل آن خواسته ممکن است چیز بدی نباشد، اما اگر جلوی آن باز گذاشته شود و هیچ کنترلی بر آن اعمال نگردد موجب تباهی انسان می شود.

بنابراین صِرف این که نفس دعوت به غذا خوردن، تفریح کردن، ارضای غریزه جنسی و... می کند، نشانة امّاره به سوء بودن آن نیست. نفس آن گاه «امّاره به سوء» می شود که حد و مرز را رعایت نکند. تعیین حد و مرز نیز با تشخیص و حکم عقل و شرع انجام می شود.

نفس امّاره راه نفوذ شیطان در درون آدمی است یعنی نفس امّاره پذیرای وسوسه گری شیطان و اجراکننده دستورات او در نفس آدمی است، بنابراین شیطان به عنوان عامل بیرونی و نفس امّاره به عنوان عاملِ درونی موجب گمراهی و شقاوت انسان می شوند مگر این که خداوند متعال او را مورد ترحّم قرار دهد.

اما در مورد اینکه چه چیزهایی نفس اماره را تقویت می نماید باید عرض کنم که نفس اماره دارای صفات و تمایلاتی است که اگرانسان به آنها اهمیت و بهاء بدهد، اسیر و مطیع آن می گردد.

در مورد اینکه صفات و تمایلات نفس اماره چیست، در ذیل به بیان آن می‌پردازیم.

• راحت طلبی و سختی گریزی: از تمایلات نفس اماره، می‌توان به راحت طلبی اشاره نمود. این نفس به دنبال آرامش و راحتی بوده و از سختی‌ها فراری است. نفس اماره انسان را تشویق به تنبلی و راحت طلبی کرده و موجب از دست رفتن کمالات انسان می‌شود. به طور مثال، زمان ادای نماز شب که قصد بیرون آمدن از رختخواب را داریم، نفس اماره تشویق به استراحت می‌کند.
• لذت خواه بودن: این نفس به دنبال خوشی و لذت‌های دنیوی است و می‌خواهد آن لذت را کسب کند. مثلاً میان لذت نماز خواندن و خوابیدن، لذت خوابیدن را برمیگزیند.
• سیری ناپذیری: نفس اماره از انجام کاری که مطابق میلش باشد، سیر نشده و همیشه به دنبال آن است. به طور مثال، وقتی مردم را آزار می‌دهد، از این کار لذت برده و سیر نمی‌شود. پس دوباره آن را تکرار می‌کند.
• حیله و نیرنگ: از صفات دیگر نفس اماره، حیله و نیرنگ است. این نفس همواره در کمین انسان بوده و به دنبال فرصتی است تا او را از راه بدر کند.
• توجیه‌گر بودن: پس از اینکه این نفس، انسان را به انجام کار‌های ناپسند تشویق کرده و انسان از انجام دادن آن‌ها پشیمان می‌شود، نفس اماره کار‌ها را برای او توجیه کرده و سعی دارد که زشتی کار را از بین ببرد.
• تنبل و کسل بودن: نفس اماره، انسان را به کار‌های زشت هدایت کرده و در مقابل کار‌های خوب، تنبل و کسل است. مثلاً زمانیکه فردی قصد انجام کاری را دارد، به او می‌گوید: الان زود است، بعداً شروع کن.

در مورد مبارزه و تضعیف نفس اماره باید خدمت تان عرض کنم که در آموزه‌های اسلام «نفس امّاره» انسان که سرچشمه ی شهوات و خواسته های رنگارنگ و عامل انحراف از جاده اخلاق و انسانیت است، بزرگترین دشمن انسان دانسته شده است. رسول خدا فرمود: « أعدى عَدوِّكَ نَفسُكَ الَّتي بَينَ جَنبَيكَ»؛ دشمن ترين دشمن تو، نفسى است كه ميان دو پهلويت قرار دارد.

از این رو همواره مسلمانان به جهاد و مبازره با نفس و خواسته های نفسانی تشویق شده اند. رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: « أَفْضَلُ الْجِهَادِ مَنْ جَاهَدَ نَفْسَهُ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْهِ» ؛ برترين جهاد اين است كه به خاطر خداوند متعال با نفْس و هواهاى نفسانيت جهاد كنى.

امام علی علیه السلام نیز می فرمایند:« اعلَموا أنَّ الجِهادَ الأكْبَرَ جِهادُ النَّفْسِ، فاشْتَغِلوا بجِهادِ أنْفُسِكُم تَسْعَدوا». بدانيد كه جهاد اكبر جهاد با نفْس است، پس به جهاد با نفْسهاى خويش پردازيد تا نيك بخت شوید.

جهاد به نفس،  مقابله و مقاومت با خواسته های آن است و رشد و صلاح نفس در بستر مخالفت با هوای نفس شکل می گیرد. امام على عليه السلام فرمود:«في خِلافِ النَّفسِ رُشدُها» هدايت نفْس، در مخالفت كردن با آن است.

روشن است که زندگی بر محورخواسته‌های نفس، انسان را از مسیر عقلانیت دور می سازد. به این جهت است که پیشوایان دین رشد، خردمندی  و حفظ عقلانیت را در مخالفت با نفس  دانسته اند. امام على عليه السلام می فرمایند: «حِفظُ العَقلِ بِمُخالَفَةِ الهَوى»؛ نگهدارى خرد، در گرو مخالفت با هواى نفس و دورى از دنياست .

در پایان باید عرض شود که اسارت و بردگی انسان در برابر امیال نفسانی نه تنها سد راه تکامل و مقامات عالی انسانی است و موجب رُکود و خَمود شدن توان نامحدود معنوی اواست و سعادت ابدی او را به مخاطره می‌افکند، بلکه در همین جهان مادی و زندگی دنیوی نیز موجب فساد و ویرانی و هرج و مرج اخلاقی خواهد بود و ادامه حیات اجتماعی را در فضایی از عواطف انسانی و تعهدات اخلاقی ناممکن می‌سازد؛ به همین دلیل است که هیچ یک از جوامع، ‌آزادی انسان را به طور مطلق نپذیرفته‌اند و همه مکاتب، نوعی محدودیت را الزامی می‌دانند.

موفق و سربلند باشید.