سوال اعتقادی: آیا انسان می‌تواند بعد از چند بار توبه شکستن باز توبه کند؟

با عرض سلام و ادب خدمت شما

سوال اول:

آیا خدا توبه کسی را که توبه‌اش را شکسته است، می‌پذیرد؟

شخصی از امام صادق علیه‌السلام درباره معنای آیه 8 سوره تحریم سؤال کرد که خداوند می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، توبه نصوح کنید. حضرت فرمودند: توبه نصوح این است که انسان از گناهش توبه کرده و دیگر به آن بازنگردد. آن شخص به امام عرض کرد: کدام یک از ما می‌تواند پس‌از توبه دوباره به گناه برنگردد؟ [معمولا انسان وقتی توبه می‌کند، دوباره هوای نفس بر او غلبه کرده و دوباره توبه‌اش را می‌شکند، با این اوصاف هیچکدام از ما توبه نصوح نکرده‌ایم؟] امام در جوابش فرمودند: خداوند بندگانی که مفتن تواب باشند؛ یعنی کسانی که پیوسته به فتنه افتاده و دوباره توبه می‌کنند را دوست دارد. [کافی، اسلامیه، ج2، ص432]

مرحوم مجلسی درباره مفتن تواب که در کلام امام آمده، می‌فرماید: اینها کسانی هستند که توبه می‌کنند؛ ولی دوباره با غلبه شهوت [وهوای نفس] توبه را شکسته و مرتکب گناه می‌شوند و باز بعداز آن پشیمان می‌شوند. [همان، ص427]

به فرموده امام صادق علیه‌السلام، خداوند این اشخاص را دوست دارد.

در روایت دیگری نقل شده شخصی به محضر امام باقر علیه‌السلام رسیده و عرض کرد: خدا شما را برای ما نگه داشته و ما را همواره از محضرتان بهره‌مند سازد. ما وقتی به نزد شما می‌آییم، قلب‌هایمان رقیق شده و روح‌هایمان از تعلقات دنیا جدا می‌شود و دیگر حسرت اموالی که در دست مردم هست را نمی‌خوریم؛ ولی همین که از نزد شما می‌رویم و بین مردم و تجار قرار می‌گیریم، باز حب دنیا به سراغمان می‌آید. امام فرمودند: این مربوط به قلب‌هاست که گاهی سنگ می‌شود و گاهی نرم. روزی اصحاب پیامبر به محضر ایشان رسیده و عرض کردند: یا رسول الله ما می‌ترسیم منافق باشیم. ایشان فرمودند: چطور؟ گفتند: ما وقتی در نزد شما هستیم، به ما تذکر داده و ما را به [خدا و آخرت] متمایل می‌سازید و [با این کارِ شما، از خدا و آتش جهنم] می‌ترسیم و دنیا را فراموش کرده و زاهد می‌شویم؛ به‌گونه‌ای که گویا آخرت و بهشت و جهنم را با چشمانمان می‌بینیم؛ اما وقتی از نزد شما خارج می‌شویم و به خانه‌هایمان رفته و اولاد و خانواده را می‌بینیم، کم کم از آن حالی که در محضر شما داشتیم فاصله می‌گیریم؛ به‌گونه‌ای که گویا اصلاً چنین حالتی نداشته‌ایم. آیا این حالت ما ناشی از نفاق نیست؟ پیامبر فرمودند: هرگز! این نفاق نیست؛ بلکه این گام‌های شیطان است که شما را (قدم به قدم) به سوی دنیا جلب می‌کند. به خدا قسم اگر به آن حالتی که دارید، ادامه دهید، با ملائکه مصاحفه کرده و بر آب راه می‌روید و اگر شما گناه نمی‌کردید که استغفار کنید، خداوند مخلوقاتی را خلق می‌کرد که گناه کرده و استغفار کنند تا آنها را ببخشد. 

بعد امام فرمودند: مومن مفتن تواب است. (دائما با وسوسه شیطان و هوای نفس به فتنه می‌افتد و دچار گناه می‌شود و پشیمان شده و بازمی‌گردد)... [کافی، اسلامیه، ج2، ص424].

باتوجه به این مطالب، ممکن است انسان پس‌از توبه دچار غفلت شده و دوباره به گناه بازگردد؛ ولی این باعث نمی‌شود که از رحمت خدا مأیوس شده و فکر کند که خداوند دیگر او را نمی‌بخشد.

خداوند در قرآن می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ»؛ «یقیناً خدا کسانی را که بسیار توبه می‌کنند، و کسانی را که خود را [از آلودگی‌ها] پاکیزه می‌کنند، دوست دارد».[بقره: 222]

این تعبیر نشان دهنده آن است که ممکن است شخصی مکررا دچار گناه شده و مکررا توبه کند، با این حال خداوند چنین شخصی را دوست دارد و تکرار گناه از سوی او، مانع پذیرش توبه او از سوی خداوند نمی‌شود.

سوال دوم:

آیا مشرکی که توبه کرده با مؤمنی که پس از چندین بار شکستن توبه، توبه کرده، با هم یکسان هستند یا نه؟

برای اینکه کسی در آخرت درجه‌اش بالاتر از دیگری باشد، باید شرایط گوناگونی مورد لحاظ قرار بگیرد. صرف این موضوع که کسی مشرک بوده و توبه کرده، یا کسی مومن بوده و توبه‌اش را شکسته و باز توبه کرده، دلیل برتری یکی بر دیگری نمی‌شود. مولفه‌های گوناگونی در درجات آخرت دخیل هستند که بسیاری از آنها از علم و درک ما پوشیده‌‌اند. تنها خداست که می‌داند چه کسی بر دیگری و به خاطر چه خصوصیاتی برتری دارد.

سوال سوم:

اصلا چه دلیلی وجود داره که خدا چنین شخصی رو نابود نکنه؟ آیا از بندگانش کم میشه؟ یا نیازی به او داره؟ یا از او می ترسه؟ یا کسی می تونه مانع از عذابش بشه؟

خداوند بندگانش را با رحمت خلق کرده و بنا دارد آنها را در پرتوی رحمتش مورد عنایت خود قرار دهد، اگر بنا باشد با یک گناه یا تکرار یک گناه، بندگانش را نابود کند، با غفور بودن، تواب بودن، رحمان و رحیم بودن او سازگاری نخواهد داشت.

از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که فرمودند: خداوند در روز قیامت آنقدر به بندگانش لطف می‌کند که حتی ابلیس هم در رحمت خدا طمع می‌نماید. [بحارالانوار، ج7، ص287].

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند: خداوند نسبت به بندگانش رحیم است و از مصادیق رحمتش این است که صد رحمت [برای بندگانش] خلق کرده. [از میان این مقدار رحمت خود] تنها یکی از آنها را در دنیا قرارداده و به واسطه همین یک رحمت است که مردم نسبت به هم دلسوزی می‌کنند و مادر فرزندش را دوست دارد و ... . آنگاه فرمودند: وقتی روز قیامت می‌شود، خداوند این یک رحمت را در کنار آن 99 رحمت دیگر قرار داده و به بندگانش ترحم می‌کند. [تفسیر امام حسن عسکری علیه‌السلام، ج1، ص37]

معنا ندارد که خداوند، با این وسعت رحمتش، بندگان خود را با صرف یک گناه و چند گناه، نابود کند.

سوال چهارم و پنجم:

پاسخ این دو سوال هم از مطالب گذشته معلوم شد.

اما این سؤال که فرمودید: خداوند در آیات سوره فرقان، سه گناه را نام برده و آنها را مستحق دوزخ می‌شمارد و پس‌از آن می‌فرماید، کسی که توبه کند، آن گناهانش را می‌بخشد، آیا آیه شامل شخصی مانند برصیصا هم می‌شود یا نه؟ باید عرض شود نه‌تنها برصیصا و کسی که این گناهان را انجام داده باشد، بلکه بدتر از او هم اگر توبه کنند، مشمول عفو الهی می‌شوند؛ زیرا گناه هر قدر هم که بزرگ باشد، در برابر عظمت رحمت الهی، قطره در مقابل دریا هم نیست.

طبق آیه‌ای که به آن اشاره فرمودید، خداوند نه تنها آن گناهان را می‌بخشد که آن‌ها را تبدیل به حسنه می‌نماید.

در روایتی در ذیل این آیه از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که فرمودند: خداوند در قیامت به این افراد می‌گوید: بنده من فلان گناه و فلان گناه را مرتکب شدی. می‌گوید: بله پروردگار من. خداوند به او می‌فرماید: همه اینها را بخشیدم و تبدیل به حسنه نمودم. [پس از آنکه در صحنه محشر مردم با صحیفه عمل او مواجه می‌شوند] می‌گویند: سبحان‌الله آیا این بنده حتی یک گناه هم نداشته است؟! [بحار، ج7، ص324]