چگونگی علم الهی

آنچه مسلم و قطعی است این است که خداوند متعال به خود و تمام هستی و مخلوقاتش علم دارد و آن هم علمی که جهلی در آن راه ندارد. این مطلب در احادیث معصومین(علیهم السلام) هم بسیار مورد تاکید واقع شده است و گفته شده که علم او، علمی است که هیچ جهلی در آن راه ندارد(1). هم چنین بیان شده که خداوند سبحان قبل از خلقت هم به اشیاء علم دارد به طور مثال عبدالله بن مسکان می گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم: آیا خداوند متعال قبل از آفریدن مکان به آن آگاه بود، یا بعد از آفریدن به آن آگاهی پیدا کرد؟ حضرت فرمودند: «خداوند بزرگ است و همیشه به مکان آگاه است، قبل از آن که آن را بوجود بیاورد، هم چنان که بعد از بوجود آوردن به آن آگاه است؛ علم خداوند نسبت به تمام اشیاء همین طور است (یعنی) مثل علم او به مکان است» (2).
از طرفی چون می دانیم در خداوند متعال علم عین ذات اوست و کسی هم به ذات الهی علم ندارد و اصلا راهی برای شناخت کنه ذات ربوبی وجود ندارد، پس راهی برای فهم کنه علم الهی وجود ندارد و آن چه بیان می شود برای نزدیک شدن ذهن ناقص بشر به آن علم است.

نکته بعدی این که علم، دو نوع است: علم یا حصولی است، یا حضوری. علم حصولی عبارتست از حضور صورت و تصویری از شئ خارجی در ذهن ولی علم حضوری یعنی حضور خود شئ در نزد عالم، یعنی«حضور خود معلوم در نزد عالم» (3) درست مثل علم هر شخص به وجود خود، این علم حضوری است نه حصولی؛ چون هر فرد بدون واسطه هر چیزی دیگری، خود را میابد و به خود علم دارد. و قطعا علم حصولی نقایص و نقاط ضعفی دارد، چون نیاز به ذهن و نفس دارد تا صورت در آن نقش بندد، هرگز به ماهیت و اصل و کنه شئ نمی رسد؛ محدود است و... لذا علم حضوری کامل تر و بدون این نقص هاست.

حال با توجه به این توضیح می توان نتیجه گرفت: علم خداوند متعال قطعا از نوع علم حصولی نیست، چون دارای نقص های متعددی است، بلکه از نوع علم حضوری است و به کنه و ماهیت اشیاء علم دارد و همه موجودات در نزد او حاضر هستند.

پی نوشت :

  1. توحید صدوق، باب علم.
  2. توحید صدوق، ترجمه علی اکبر میرزایی، انتشارات علویان، ص170.
 3.  الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ج‏1، ص: 109.