دو ویژگی اخلاق فردی امام جواد علیه السلام در آینه قرآن

اهل بیت معصومین علیهم السلام تجسم عملی قرآن کریم هستند چنان که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در غدیر خم فرمودند: «مَعَاشِرَ النَّاسِ هَذَا عَلِيٌّ أَنْصَرُكُمْ لِي وَ أَحَقُّكُمْ بِي وَ أَقْرَبُكُمْ إِلَيَّ وَ أَعَزُّكُمْ عَلَيَّ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَا عَنْهُ رَاضِيَانِ وَ مَا نَزَلَتْ آيَةُ رِضًى إِلَّا فِيهِ وَ مَا خَاطَبَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا [1] إِلَّا بَدَأَ بِهِ‏؛ [2] ای مردم، این علی است که از همه بیشتر مرا یاری نمود، سزاوارترین و نزدیک ترین و عزیزترین شما نزد من است. خداوند عزّوجلّ و من از او خشنودیم. هیچ آیه رضایتی در قرآن نیست مگر این که درباره اوست و خدا هیچگاه مومنان را خطابی نموده مگر آن که ابتدا او مخاطب بوده است و آیه ستایشی نازل نگشته مگر درباره او.»
امام جواد علیه السلام نیز مانند امامان معصوم دیگر، اسوه بی کم و کاست در همه امور فردی و اجتماعی است. در این نوشتار، ویژگی های فردی این امام همام را با تأکید بر اخلاق فردی منطبق بر آیات قرآن کریم بررسی می کنیم.

تقوا در تخت دامادی
یکی از القاب مشهور امام جواد علیه السلام «تقی» به معنای فرد با تقواست. تقوا، نیروی نگاه دارنده درونی است که انسان را از هر گونه آسیب معنوی و دینی حفظ می کند. همان گونه که حضرت یحیی علیه السلام در کودکی به مقام تقوا نائل شد امام جواد علیه السلام نیز در کودکی جامه امامت و ولایت را بر تن کرد. قرآن کریم خطاب به حضرت یحیی علیه السلام در کودکی می فرماید: «وَ حَنَانًا مِّن لَّدُنَّا وَ زَكَوةً  وَ كاَنَ تَقِيًّا؛ [3] و از جانب خود، مهربانى و پاكى [به او داديم‏] و تقواپيشه بود.»
در بین کودکان، هستند افرادی که تقوای آنها با بزرگسالی شان همسنگ است چنان که در بین برگزیدگان الهی می توان از معصومینی همچون حضرت مسیح، حضرت یحیی و امام جواد علیهم السلام نام برد.
سن نوجوانی امام جواد علیه السلام موجب نشد تلاش مأمون در ترغیب آن حضرت به گناه ذره ای کارگر افتد. نقل شده که هنگام ازدواج آن حضرت با دختر مأمون؛ «دَفَعَ إِلَى مِائَتَيْ وَصِيفَةٍ مِنْ أَجْمَلِ مَا يَكُونُ إِلَى كُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ جَاماً فِيهِ‏ جَوْهَرٌ يَسْتَقْبِلْنَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام إِذَا قَعَدَ فِي مَوْضِعِ الْأَخْيَارِ فَلَمْ يَلْتَفِتْ إِلَيْهِن‏؛ [4] دويست دختر از زيباترين كنيزان را فراخواند و به هر کدام از آنها جامى كه در آن گوهرى بود داد تا هنگامی که حضرت بر روی تخت دامادی می نشيند، پیش تو نگاه دارند، ولی امام علیه السلام به آنها هم توجهى نفرمودند.»
ایشان دیگران را نیز به تقوای الهی توصیه می کردند مثل این که مردى به آن حضرت گفت: مرا اندرز و سفارش کن. فرمود: آيا تو اندرز مى‏پذيرى؟ گفت: آرى! آنگاه امام جواد عليه السّلام فرمودند: «تَوَسَّدِ الصَّبْرَ وَ اعْتَنِقِ الْفَقْرَ وَ ارْفَضِ الشَّهَوَاتِ وَ خَالِفِ الْهَوَى وَ اعْلَمْ أَنَّكَ لَنْ تَخْلُوَ مِنْ عَيْنِ اللَّهِ فَانْظُرْ كَيْفَ تَكُونُ؛ [5] صبر را بالش خود ساز و با فقر دست به گردن شو و شهوت‏ها را دور ساز و با هواى نفس مخالفت ورز و بدان كه همواره در ديدرس خدايى، پس ببين چگونه بايد باشى.»

زهد و ساده زیستی
زهد و ساده زیستی از جمله شروطی است که خدای متعال برای همه پیامبران و ائمه اطهار علیهم السلام قرار داده است چنان که در دعای ندبه می خوانیم: «إِذِ اخْتَرْتَ لَهُمْ جَزِيلَ مَا عِنْدَكَ مِنَ النَّعِيمِ الْمُقِيمِ، الَّذِي لَا زَوَالَ لَهُ وَ لَا اضْمِحْلَالَ، بَعْدَ أَنْ شَرَطْتَ عَلَيْهِمُ الزُّهْدَ فِي زَخَارِفِ هَذِهِ الدُّنْيَا الدَّنِيَّةِ وَ زِبْرِجِهَا، فَشَرَطُوا لَكَ ذَلِكَ، وَ عَلِمْتَ مِنْهُمُ الْوَفَاءَ بِه‏؛ [6] آنگاه که برای ایشان اختیار کردی، فراوانی نعمت پابرجایی که نزد توست، نعمتی که تباهی و نابودی ندارد، پس از آنکه بی‌میل بودن نسبت به رتبه‌های این دنیای فرومایه و زیب و زیورش را با آنان شرط نمودی، آنان هم آن شرط را از تو پذیرفتند و تو هم وفا نمودن به آن را از جانب آنان دانستی.
زهد به معنای ناداری و فقر نیست بلکه رد دلبستگی و وابستگی است که انسان را از عمل به وظایف دینی اش باز دارد؛ از این رو، امام جواد علیه السلام در یک بازه زمانی در شرایط خوب مالی بودند اما هرگز وابسته به داشته های مادی خود نبودند.
چنان که وقتی شخصی حضرت را در شرایط خوب زندگی مادی در بغداد دید با خودش گفت دیگر حضرت به وطنش مدینه بازنمی گردد. در این هنگام حضرت، سرش را پايين انداخت و سپس سرش را بالا گرفت و در حالى كه رخسارش زرد شده بود، او را خطاب قرار داد و فرمود: «خُبْزُ شَعِيرٍ وَ مِلْحُ جَرِيشٍ فِي حَرَمِ جَدِّي رَسُولِ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا تَرَانِي فِيه‏؛ [7] نان جو و نمک نیم کوب در حرم رسول الله صلی الله علیه و آله از آنچه مشاهده می کنی برایم بهتر است.»
این مطلب، ترجمان این آیه شریفه قرآن کریم در مورد زهد است که می فرماید: «لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى‏ ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُم‏؛ [8] تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگين نشويد و به [سبب‏] آنچه به شما داده است شادمانى نكنيد.»

پی نوشت
[1] سوره بقره، آیه 104.
[2] ‏احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج (نشر المرتضی: مشهد مقدس، ۱۴۰۳)، ج 1, 61.
[3] سوره مریم، آیه 13.
[4] ‏محمد بن یعقوب کلینی، الکافي (اسلامیه) (دار الکتب الإسلامیة: تهران، ۱۳۶۳)، ج 1, 494, حدیث 4.
[5] ‏حسن بن علی ابن‌شعبه، تحف العقول (جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي: قم، ۱۳۶۳)، 455.
[6] ‏محمد بن جعفر ابن مشهدی و محمد بن جعفر ابن‌مشهدی، المزار الکبير (جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي: قم، ۱۳۷۸)، 574.
[7] ‏سعید بن هبه‌الله قطب راوندی، الخرائج و الجرائح‏ (مؤسسة الإمام المهدي (علیه السلام): قم، ۱۴۰۹)، ج 1, 383, حدیث 11.
[8] سوره حدید، آیه 23.