مراحل آفرینش انسان در نظرگاه قرآن کریم

اشاره 
خداوند قرآن را به عنوان کتاب هدایت‌گر برای تمام انسان‌ها فرو فرستاد. دین‌ستیزان از همان روزهای نخستین بهانه‌جویی را در دستور کار خود قرار دادند و تلاش کردند که مردم ساده لوح را از تعالیم این کتاب مقدس دور کرده و در قلوب آنها شک و تردید ایجاد کنند. این ایرادها اختصاصی به زمان نزول قرآن ندارد بلکه همواره این پرسش‌ها پیرامون آیات قرآن وجود داشته که گاهی به نیت فهم و درک بهتر آیات مطرح می‌شده و گاهی با غرض تشویش ذهن مخاطبان و ناآگاهان. البته ناگفته پیداست که ریشه تمام این اختلاف‌ها و پرسش‌ها، دور افتادن کتاب خدا از عترت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و‌آله) نزد مردم می‌باشد و این نتیجه‌ای جز برداشت‌های نادرست از آیات قرآن را در پی نخواهد داشت.

اشکال 
تناقض و تنافی میان آیات قرآن، یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی است که دیرباز میان قرآن پژوهان مطرح بوده و در ضمن موضو‌عات گوناگون آن را بیان می‌کردند. مراحل آفرینش انسان در قرآن و یکسان نبودن آیات در این مورد، به ظاهر دارای تنافی بوده و تناقض انگاشته شده است؛ زیرا گاهی آفرینش انسان به آب و گاهی به خاک و گاهی به نطفه نسبت داده می‌شود. در صورتی که نتوان وجه جمع و توضیح مناسبی برای این ایراد بیان کرد، الهی و قدسی بودن این کتاب مقدس، زیر سوال خواهد رفت.

پاسخ 
معتقدیم که قرآن کریم از سوی خداوند عالم و حکیم بر قلب خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) فرود آمده و چون خداوند خالی از هرگونه خطا و نقص است، سخنان او نیز چنین ویژگی را برخوردار هستند و رسول خدا این سخنان را بدون کم و کاست به مردم منتقل کرده است. بر اساس همین عقیده و باور است که مسلمانان به قرآن رجوع می‌کنند تا تنافی احیانی و احتمالی میان آیات را توضیح دهند و حتی اگر نتوانستند توضیحی ارائه دهند،‌ در فهم و درک خویش شک می‌کنند نه در قداست این کتاب الهی.

آیات مربوط به آفرینش انسان
پیش از پاسخ، به صورت مختصر و گذرا، آیات مربوط به آفرینش انسان را بیان می‌کنیم. انسان موجودی است که دو بعد مُلکی و ملکوتی دارد. آیاتی که در قرآن كريم آفرينش ملکی یا مادی انسان را بیان می‌کند به 4 بخش‏ تقسیم می‌شوند:

1. آياتى كه به بيان آفرينش انسان از خاک، گِل يا زمين می‌پردازد؛ مثل: «وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ؛[1] از نشانه‌های خداوند آن است که شما را از خاک آفرید» و «هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ؛[2] او کسی است که شما را از خاک آفرید». اگرچه اين آيات در اصل، به آغاز آفرينش انسان و خلقت حضرت آدم نظر دارد اما، چون آفرينش همه انسان ها از طريق آدم (عليه السلام) به خاك منتهى می‌شود، حكم مذكور را می‌توان مربوط به عالم انسانيت دانست.[3]

2. آياتى كه به آفرينش انسان از آب اشاره كرده، مانند: «هُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً؛[4] او کسی است که از آب، بشر را آفرید.»

3. آياتى كه مرحله پيشرفته‌تر یعنی نطفه را بيان كرده است: «خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ؛[5] انسان را از نطفه‌ای آفرید.»

4. آياتى كه مراحل تكاملى نطفه را مطرح می‌كند كه نخستين آنها، مرحله عَلَقه است: «خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ؛[6] انسان را از علقه آفرید» و «ثُمَّ كانَ عَلَقَةً؛[7] سپس او علقه بود». علقه را به خون غليظ و بسته شده معنا كرده‌اند[8] كه بعد از مرحله نطفه قرار دارد.[9] پس از نطفه و علقه، مرحله مضغه و سپس ايجاد استخوان و در پى آن روييدن گوشت است. اين مراحل در قرآن كريم گاه به صورت اجمالی آمده[10] و گاهى نيز اين مراحل به تفصيل و پى ‏در پى مورد اشاره قرار گرفته است.[11]

جمع بندی میان آیات 
بر همین اساس، دسته‌بندی آیات مربوط به کیفیت آفرینش انسان نشان از فقدان هر گونه تنافی میان این آیات دارد؛ زیرا در هیچ یک از این آیات،‌ مفهوم انحصار برداشت نمی‌شود. چنین نیست که اگر در یک آیه، آفرینش انسان را به خاک نسبت دادند، دخالت عناصر و موارد دیگر نفی شده باشد. چه بسا با کنار هم گذاشتن این آیات در کنار هم،‌ بتوان به زیبایی، یکی از وجوه اعجاز علمی قرآن در مورد مراحل آفرینش انسان را به دست آورد. بر همین اساس، دسته‌بندى آيات قرآن پیرامون مراحل آفرینش انسان از ابتدا تا لحظه مرگ بدین صورت خواهد بود:

1. مرحله خاک (تراب- طين) 2. مرحله آب (ماء- ماء دافق- ماء مهين) 3. مرحله منى (نطفة من منى) 4. مرحله نطفه مخلوط (نطفة امشاج) 5. مرحله علقه 6. مرحله مضغه 7. مرحله تنظيم و تصوير و شكل‏گيرى (تسويه و تصوير) 8. مرحله شكل‏ گيرى استخوان ها (عظام) 9. مرحله پوشاندن گوشت بر استخوان‏ ها 10. مرحله آفرينش جنس جنين (مذكر و مؤنث) 11. مرحله آفرينش روح يا دميدن جان در انسان 12. مطالبى پيرامون پيدايش گوش و چشم 13. مرحله تولد طفل 14. مرحله بلوغ 15. مرحله كهن سالى 16 مرحله مرگ.[12]

نتیجه‌گیری 
آیات قرآن کریم پیرامون آفرینش انسان هیچگونه تنافی و تعارضی با یکدیگر ندارند؛ زیرا مفهوم حصر و انحصار از آنها برداشت نمی‌شود بلکه همگی در کنار هم، بیانگر مراحل شکل‌گیری انسان از آغاز تا انجام می‌باشد و این آیات توانسته به خوبی، یکی از وجوه اعجاز علمی قرآن کریم را بیان کند.

پی نوشت
[1]. روم/20.
[2]. انعام/2.
[3]. پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، ص: 264.
[4]. فرقان/54.
[5]. نحل/4.
[6]. علق/2.
[7]. قيامت/38.
[8]. المصباح المنير، ج‏2، ص: 426.
[9]. مجمع البيان، ج‏10، ص: 607.
[10]. زمر/6.
[11]. مؤمنون/13- 14.
[12]. پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، ص: 432.