نام علی بن ابیطالب در آیه ولایت برده نشده است

سوال: در سوره مائده آمده است: «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ؛[1] ولیّ(سرپرست) شما تنها خدا و پیامبر او و کسانی که ایمان آورده‌اند، همان کسانی که نماز برپا می‌کنند و زکات را در حالی که در رکوع نمازند، پرداخت می‌کنند.» چگونه آیه ولایت درباره امیرالمومنین است در حالی که نام ایشان در این آیه نیامده است؟

پاسخ:

جواب نقضی: روش قرآن کریم در بیان مصداق موضوعات و داستان‌ها به گونه‌های متفاوت است:

1. در مواردی نام اشخاص را به صراحت برده است؛ مانند بردن نام پیامبران در سوره‌های حضرت نوح، ابراهیم، یوسف و... و یا نام بردن ازمنحرفانی همچون فرعون، جالوت، ابولهب و... .

2. در مواردی با صراحت نامی برده نشده است ولی با کنایه گوئی و یا با بیان لقب و ... به آن شخص اشاره شده است؛ مانند «مؤمن آل فرعون» در داستان موسی علیه‌السلام.[2]

3. در برخی دیگر فقط به بیان صفات و ویژگی‌هایی اشاره شده است که هر شخصی می‌تواند مصداق آن باشد؛ مانند آیات ابتدائی سوره مؤمنون که صفات مؤمنان را بیان می‌کند.[3]

4. در بعضی دیگر بیان خود مطلب مهم بوده است و نیازی به بیان شخص خاصی به عنوان مصداق نبوده است و با کلی گوئی و خطابات جمع مقصود، مشخص بوده است؛ مانند آیات احکام که خداوند حلال و حرام هایی را بیان کرده است. و یا خطاب‌های «یا أیُّها الناس»[4] که روی صحبت با کل مردم بوده است.

5. در برخی آیات نیز موضوع مهمی را مطرح کرده است و تنها از شأن نزول و قرائن خارجیه می‌توان به حقیقت مطلب رسید که مصداق عینی آن آیه کریمه چه شخصی است؛ مانند آیه اکمال که حدیث متواتر غدیر، آن را به علی علیه السلام نسبت داده است.[5]

جواب حلی:

در آیه شریفه کلمه «ولیّ» آمده است که از ابتدا به معنای سرپرست بوده است و بعدها به معنای دوست هم گرفته شده است،[6] در این آیه سرپرستی را مختص به سه دسته می‌کند:
1.خداوند متعال
2. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم
3. کسانی که ایمان آورده‌اند، همان کسانی که نماز برپا می‌کنند و زکات را در حالی که در رکوع نمازند، پرداخت می‌کنند.

بحث بر روی فقره سوم از آیه است که بسیاری از تفاسیر شیعه و اهل تسنن اذعان داشته اند که مراد از آن حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام است.[7]

تفاسیر سنی

فخرالدین رازی از مفسران بزرگ اهل تسنن، در کتاب تفسیری خود روایاتی را دربارهٔ شأن نزول این آیه نقل کرده‌ است که علت نزول این آیه را دادن انگشتری به فقیر توسط علی بن ابیطالب عنوان می‌دارد.

وی روایتی از عبدالله بن سلام نقل می‌کند که در هنگام نزول این آیه به پیامبر می‌گوید: «ای رسول خدا، من دیدم که علی در حال رکوع نماز، انگشترش را به نیازمندی داد، پس ما او را ولی خود می‌دانیم» [8]

تفاسیر شیعی

سید هاشم بحرانی مفسر بزرگ شیعی در کتاب تفسیر البرهان خود روایتی را به نقل از تفسیر عیاشی از ابوحمزه ثمالی از حضرت محمد باقر علیه السلام دربارهٔ شأن نزول این آیه بیان کرده‌است.

در این روایت امام باقر با نقل داستانی از رسول خدا علت نزول این آیه را دادن انگشتری به شخص نیازمند توسط علی بن ابیطالب برمی‌شمرد. او در این باره می‌گوید: «پیامبر خدا در منزلش نشسته بود … که این آیه (إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ؛ ولیّ(سرپست) شما تنها خدا و فرستاده او و کسانی که ایمان آورده‌اند، همان کسانی که نماز برپا می‌کنند و زکات را در حالی که در رکوع نمازند، پرداخت می‌کنند) نازل شد. پیامبر منزل را به قصد مسجد ترک کرد. [در مسیر راه] شخص نیازمندی را دید و از او سوال پرسید: آیا شخصی چیزی به تو صدقه داده ‌است؟ او پاسخ داد: بله، آن شخص که نماز می‌گذارد. و آن شخص علی بود.»[9]

جمع بندی: هرچند به صراحت نام مبارک علی علیه السلام در آیه ولایت نیامده است اما این دلیل نمی‌شود که مصداق آن، حضرت نباشند. با استفاده از شواهد و قرائنی که در روایات به دست ما رسیده است می‌توان مصداق آیه ولایت را علی بن ابی طالب دانست و این امر مختص به این آیه نیست و روش قرآن در بیان مصادیق گوناگون است.

پی نوشت
1. سوره مائده، آیه 55.
2. سوره مومن (غافر)، آیات ۲۸ تا ۴۵.
3. سوره مؤمنون، آیات 1 تا 11.
4. سوره نساء، آیه 1.
5. سوره مائده، آیه 3.
6. الاقبال، ابن طاووس، ص 454 و 456.
7. التبیان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 559.
8. تفسیر کبیر، ج 12، ص 383.
9. تفسیر البرهان، ج 2، ص 322.