بررسی سندی و محتوایی زیارت عاشورا، حاکی از آن است که این زیارت به طور قطع از ناحیه معصوم صادر شده است.
زيارت عاشورا که امام باقر علیه‌السلام آن را به شیعیان تعلیم داده، یک کلاس درس عقيدتی، سياسی، فكری و انزجار از دشمنان اهل بيت علیهم‌السلام و نيايش به درگاه خداوند برای توفيق انتقام از دشمنان اهل بیت علیهم‌السلام است. این زيارت‌نامه، تنها عرض ادب ظاهری به محضر امام حسين عليه‌السّلام و ياران ايشان نیست، بلكه خود منشور تولی (دوستی با دوستان خدا) و تبری (دشمنی با دشمنان خدا) است؛ زیرا با تعابیری کوتاه امّا كامل، معارف کامل دین (یعنی اسلام‌شناسی، معرفت‌شناسی، امام‌شناسی، جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی) را می‌آموزد.
در قرن‌های متمادی، علما و دانشمندان بر خواندن این زیارت در روز عاشورا بلكه در طول سال، عنايت خاصّی داشته و همگان را به آن سفارش كرده‌اند.
همه این امور باعث شده دشمنان شیعه برای جلوگیری از این انتشار این معارف، در سند این زیارت اشکال کنند تا از این راه بتوانند زیارت عاشورا را از اعتبار بیندازند. ما برای رفع این اشکال، در این مقاله سند زیارت را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
بررسی سند زيارت عاشورا
زیارت در دو کتاب روایی شیعه با چند سند نقل شده است که به بررسی آن می پردازیم:
1. شيخ طوسی این زیارت را به سه طريق در مصباح المجتهد نقل كرده که سند نخست مربوط به بيان ثواب زيارت امام حسين عليه‌السّلام است و ارتباطی به نصّ زيارت معروف ندارد؛ ولی دو سند ديگر مربوط به زيارت رايج است و ما به بررسی اين دو سند می‌پردازیم:
سند اول: محمد بن اسماعيل بن بزيع از صالح بن عقبه و سيف بن عميرة و آن دو از علقمه بن محمد حضرمی از امام باقر عليه‌السّلام.[1] همه این مشايخ و راویان، ثقه هستند و وثاقت آنها مورد پذيرش تمام علمای رجال است.
سند دوم: شیخ روايت را از كتاب محمد بن خالد طيالسی گرفته و او از سيف بن عميرة و سیف از صفوان بن مهران جمّال نقل کرده است. آية‌الله سبحاني در اين باره بیان می‌کنند: «سند شيخ طوسي به كتاب طيالسی در غايت اتقان و صحت است»؛[2] چرا كه بزرگان حديث از او نقل روايت نموده و بر او اعتماد كرده‌اند.[3] سيف بن عميرة و صفوان بن مهران نيز به تصريح نجاشي، ثقه هستند.[4]
با بررسی مختصری كه از اسناد شيخ طوسی به عمل آمد، اين نتيجه حاصل می‌شود كه سند زيارت عاشورا كه از طريق شيخ نقل شده، كاملاً صحيح و معتبر است.
2. جعفر بن محمد بن قولويه (شاگرد مرحوم کلینی واستاد شیخ مفید) این زيارت را در کتاب كامل الزيارات[5] به چند طریق نقل کرده که به بررسی آن می‌پردازیم:
سند اول: حكيم بن داود، كه از مشايخ بلاواسطه ابن قولويه بود و به تصريح وی ثقه است، از محمد بن موسی همدانی (بدون هیچ ضعفی) از محمد بن خالد طيالسی از سيف بن عميره از علقمه بن محمد حضرمی. حكيم بن داود از مشايخ بلاواسطه ابن قولويه، و به تصريح وی ثقه است. درباره محمد بن موسی نیز هیچ‌گونه تضعیفی وجود ندارد. سه نفر آخر هم در سند شیخ طوسی، ثابت شد که از ثقات‌اند.
سند دوم: محمد بن اسماعيل از صالح بن عقبه از مالک جهنی. درباره دو شخصيت نخست بيان شد كه اولی از اكابر مشايخ شيعه و دومی از راويان مقبول‌الرواية است؛ اما درباره مالک جهنی باید بیان شود که هرچند در كتب رجالي توثيق خصوصی در مورد او وجود ندارد، ولی شخصيت‌هايی مانند علی بن ابراهيم ، يونس بن عبدالرحمان و عبدالله بن مسكان باواسطه يا بي‌واسطه به نقل روايت از او پرداخته‌اند و این نقل‌ها موجب وثوق به ایشان می‌شود.[6]
در نتیجه سندهای چهارگانه هر يک دلیل مستقل بر اثبات اعتبار سندی زیارت عاشورا است.
همچنین اعتبار هر چهار سند در کنار یکدیگر، نسبت به حجیت آن، اطمينان‌آفرين است و هرگونه تردیدی را انکار می‌کند. مواظبت و مداومت علمای شيعه بر خواندن زيارت عاشورا بدون يک مدرک قطعی امكان‌پذير نيست و شايد ميان اسانيد، سند ديگری نيز بوده كه به دست ما نرسيده است.
پی‌نوشت:
[1]. سيماي فرزانگان، ج 3، ص 459 به بعد.
[2]. سيماي فرزانگان، ج 2، ص 501.
[3]. معجم رجال الحديث، ج 16، ص 69.
[4]. رجال نجاشي، ج1، ص 425 و 440.
[5]. كامل الزيارات، ص 325، باب 71.
[6]. الارشاد، ج 2، ص 157.