تفاوت سیره حسنین علیهماالسلام، در راستای هدفی مشترک که همانا هدایت حداکثری انسان‌هاست، فهمیده می‌شود.
اهل بیت علیهم‌السلام همگی از نور واحد بوده و از منبع واحدِ وحی الهی سیراب شده‌اند؛ چنان‌که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «خَلَقَنِيَ اللهُ تبارکَ وتعالى وأهلَ بيتي من نورٍواحدٍ»؛[1] «خداوند تبارک و تعالی من و اهل بیتم را از نور واحد آفرید».
با این وجود، تفاوت‌های رفتاری در سیره اهل بیت علیهم‌السلام وجود دارد که توجه اهل فکر در زمان ما و اصحاب حضرت در گذشته را به خود معطوف می‌کند. در این میان، به دلیل نزدیکی زمانی امام حسن و حسین علیهماالسلام، تفاوت رفتار و عملکرد ایشان بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.
برای نمونه مسروق بن الاشرس نقل می‌کند:
«در روز عرفه‌ای در صحرای عرفات به خدمت امام حسین علیه‌السلام رسیدم. کاسه‌های آرد در مقابل حضرت و اصحاب ایشان بود و قرآن به دست، با زبان روزه مشغول قرائت و منتظر وقت افطار بودند. داخل شدم و سؤالی از حضرت پرسیدم و ایشان پاسخ دادند و خارج شدم.
بعد از آن به خیمه امام حسن علیه‌السلام رفتم. سفر‌ه‌ای پهن شده و پر از غذاهای آماده بود. مردم وارد می‌شدند و غذا می‌خوردند و مقداری با خود می‌بردند.
امام حسن عليه‌السلام مرا دیدند که چهره‌ام از تعجّب تغییر کرده بود. حضرت فرمودند: ای مسروق چرا غذا نمی‌خوری؟ عرض کردم: آقای من! روزه‌ام و مسئله‌ای به فکرم رسیده. حضرت فرمود: آن مسئله را بیان کن.
عرض کردم: به خدا پناه می‌برم از اینکه شما اهل بیت با هم اختلاف داشته باشید. سپس آنچه را دیده بودم برای امام بازگو کردم و از سبب این اختلاف سیره سؤال کردم.
امام حسن عليه‌السلام مرا به سینه خود چسباند و فرمودند: خداوند ما را برای هدایت و حکومت بر مردم گمارده است و در صورتی‌که ما به یک نحو عمل کنیم، شما غیر آن را نمی‌توانید انجام دهید. من روزه نبودم تا کسانی که روزه نیستند به من اقتدا کنند و برادرم روزه بود برای روزه‌داران...».[2]
در این مسئله، دلیل تفاوت رفتاری اهل بیت علیهم‌السلام توسط خود آنها بیان شده است. ایشان با این رفتار، وظیفه هدایت‌گری خود را انجام داده و واجب نبودن روزه‌‌داری در روز عرفه را به مردم نشان دادند. در برخی دیگر از موارد، گرچه علت تفاوت رفتاری ائمه علیهم‌السلام، توسط خود آنان بیان نشده است، اما با تامل در شرایط زمانی آن حضرات، می‌توان به برخی از دلائل مطلب پی‌برد.
از جمله این مسائل، تفاوت رفتاری حسنین علیهماالسلام در مسئله قیام و صلح است. امام حسن علیه‌السلام پس از جنگ ابتدایی با خلیفه وقت، با او صلح کردند؛ اما امام حسین علیه‌السلام حاضر به صلح با خلیفه وقت نشدند و علیه او قیام کردند.
سِرّ این تفاوت با مراجعه به تاریخ روشن می‌شود. امام حسن علیه‌السلام در شرایطی صلح‌نامه را پذیرفتند که معاویه بر تخت خلافت نشسته بود. معاویه به عنوان صحابی پیامبر و کاتب وحی میان مردم شناخته می‌شد و با وجود فسق باطنی، در ظاهر خود را متشرع نشان می‌داد. او در این امر به حدّى متظاهر بود که بسیارى از مردم، حتّى برخى از زاهدان لشکر امام على علیه‌السلام، مردد می‌شدند که آیا حق با على است یا با معاویه. با توجه به افکار عمومی جامعه و عدم وجود روحیه جهاد میان اصحاب، امام حسن علیه‌السلام با پذیرفتن صلح با شروطی از جمله اینکه معاویه حق تعیین جانشین ندارد و... موجبات رسوایی معاویه را فراهم کردند.[3]
امام حسین علیه‌السلام نیز پس از شهادت برادر، در دوره امامت خویش، با وجود نقش معاویه در شهادت امام حسن علیه‌السلام، ۹ سال در برابر معاویهِ متظاهر به دینداری، سکوت پیشه کرده و اقدام به قیام ننمودند. با مرگ معاویه و روی‌کارآمدن یزید شرابخوار و میمون‌باز، افکار عمومی جامعه با قیام حضرت همراه شد و نامه‌هایی فراوانی برای بیعت و دعوت امام حسین علیه‌السلام به قیام نوشته شد.[4] حضرت با همراهی افکار عمومی در زمانى که بدعت‌هاى زیادى در اسلام به وجود آمده بود، دعوت قیام‌خواهان را پاسخ گفتند و با قیام شورانگیز خود، تمامی تاریخ را تحت تاثیر قرار دادند.
با ملاحظه دو نمونه ذکرشده و موارد مشابه آن در سیره سایر اهل بیت علیهم‌السلام به این نکته واقف می‌شویم که امامان حقیقتاً نور واحد بوده و با وجود تفاوت در روش، هدف توحیدی واحدی داشته و با بهره‌گیری از علم لدنی، همواره بهترین راه را برای هدایتِ حداکثریِ جامعه پیش گرفته‌اند.
پی‌نوشت:
[1]. ارشاد القلوب، ج2، ص 316.
[2]. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج7، ص528.
[3]. رهیافت تاریخی، کنکاشی در چرایی صلح امام حسن (ع) با معاویة بن ابی‌سفیان، شماره 12، ص47-62.
[4]. تاريخ الأمم و الملوک، ج5، ص352.