مقایسه وقایع پیرامون قتل عثمان _که اقدامات ظالمانه‌اش، شورش و برانگیختگی عمومی را در پی داشت و در نهایت به قتل او انجامید_ با جریان تاریخ‌ساز عاشورا، ظلمی است در حق امام حسین علیه‌السلام که جز برای رضای خدا قدم برنداشت و در همین مسیر به شهادت رسید.
قتل عثمان یکی از اتفاقات تاثیرگذار صدر اسلام است که حوادث متعددی را در پی داشت. جنگ‌های جمل و صفین با شعار خونخواهی برای قتل عثمان بپا شد و در ادامه، به وجود آمدن خوارج (که از نتایج جنگ صفین بود) و به تبع آن، جنگ‌های نهروان و شهادت امیرالمومنین علیه‌السلام نیز به دنبال این اتفاق رقم خورد.
از همین رو قتل عثمان در منابع تاریخ از ابعاد گوناگونی مورد بررسی تاریخ‌نویسان و محققان قرار گرفته است. برخی با نگاهی تک‌بعدی و جزئی‌نگر به حوادث قتل عثمان، او را مظلوم معرفی کرده و در صدد برآمدند تا با تشبیه این اتفاق به حوادث عاشورا، دلسوزی مسلمانان را برانگیزند. آنان صرفاً به ذکر حصر خانگی عثمان و بستن آب بر وی پرداختند و به علت این اتفاق، اشاره‌‌ای نکردند.
عثمان پس از رسیدن به خلافت، در امور متعددی نه تنها بر خلاف عدالت عمل کرد، بلکه سیره دو خلیفه پیشین را نیز رعایت نکرد. در ادامه به دو نمونه از این اقدامات اشاره می‌کنیم:[1]
1. بخشيدن اموال رسول خدا صلىاللّهعليهوآله به خويشاوندان خود
دو خليفه نخست، میراثِ رسول خدا صلىاللّهعليهوآله و سهمی از خمس که به خاندان مطهر ایشان اختصاص داشت را از ایشان سلب کرده و جزو اموال عمومی به حساب آوردند؛ اما عثمان بر خلاف آنان، این اموال را به خويشاوندان خودش اختصاص داد.[2]
2. بخشيدن پست‌های حکومت به مطرودين از جانب پيامبر صلىاللّهعليهوآله
حكم بن عاص، پيامبر صلىاللّهعليهوآله را بسيار اذيّت كرده بود؛ تا آنجا كه حضرت فرمود: «او و فرزندانش را در جوار من سكونت ندهيد». ازاين‌رو همه آن‌ها به طائف تبعيد شدند. عثمان با وجود فرمایش پیامبر صلىاللّهعليهوآله، فرزندان عاص را به مدینه آورد و به آنان منصب و حكومت بخشيد.
نمونه دیگر عبدالله بن سعد بن ابى‌سرح العامرى القرشى، پسر خاله عثمان و برادر رضاعى اوست. او ابتدا كاتب رسول خدا صلىاللّهعليهوآله بود و به خاطر خيانت در كتابت، رسول خدا صلىاللّهعليهوآله او را از منصبش عزل کرد. بدين خاطر، او از اسلام مرتد شد و به اهل مكه ملحق گرديد. ازاين‌رو رسول خدا صلىاللّهعليهوآله او را مهدورالدم دانست؛ اما در زمان عثمان، عبدالله بن سعد به استانداری مصر منصوب گردید و همین اتفاق به اعتراض مصریان و نهایتاً قتل عثمان منجر شد.[3]
انجام چنین اعمالی، خصوصاً به حکومت رساندن فساق و ظالمان، موجب شد مردمی که از ظلم به ستوه آمده بودند، به مدینه آمده و به عثمان اعتراض کنند. با وساطت امیرالمومنین علیه‌السلام و قول عثمان مبنی بر اصلاح مشکلات و جایگزین کردن حاکمان لایق، مردم به سمت شهر خود روانه شدند.[4]
معترضان در راه بازگشت با غلام عثمان مواجه شدند که حامل نامه‌ای به استاندار وقت بود. در این نامه که مهر خلیفه را در بر داشت، استاندار مصر به تنبیه معترضان و قطع دست آن‌ها امر شده بود. این مسئله باعث برافروخته شدن شعله‌های خشم در وجود معترضان و بازگشت آنان به مدینه گردید.[5]
معترضان خشمگین این بار وساطت حضرت امیر علیه‌السلام را نپذیرفته و با حصر عثمان، در صدد اجبار او به کنارگیری از مقام خلافت بودند.[6] نهایتاً این اقدامات سودی نبخشید و بنا بر نقل تاریخ، دو تن از معترضان به عثمان هجوم برده، او را به قتل رساندند.
با توجه به این اتفاقات، آیا می‌توان عثمان را مظلوم دانست؟ آیا کسی که با اعمال اشتباه و ظالمانه و اصرار بر آن، موجب خشم مردم شده، مظلوم است؟! آیا می‌توان حوداثی که در پی قیام در راه خدا برای امام علیه‌السلام رخ داد را با اتفاقی که از سر گناه و اشتباه برای عثمان رقم خورد، مقایسه کرد؟! آیا سخن گفتن از مظلومیتِ شخصی که حضرت امیرعلیه‌السلام در موردش فرموند: «من نمی‌گویم عثمان مظلوم بود»[7] و مقایسه‌اش با سالار شهیدان که امام حسن مجتبی علیه‌السلام در موردشان فرموند: «لا يومَ كيومِکَ؛ هیچ روزی مانند روز[شهادت] تو نیست»[8] خود ظلمی عظیم نیست؟!
پی‌نوشت:
[1]. اشتباهات خلیفه سوم در دوران خلافت خود.
[2]. معالم المدرستين، ج2، ص164.
[3]. تاريخ يعقوبى، ج2، ص164.
[4]. تاریخ الاسلام، ج3، ص442 و443.
[5]. همان.
[6]. الکامل فی التاریخ، ج3، ص169.
[7]. وقعة صفین، ص202.
[8]. الامالی، ص177.